Zalewo to małe miasteczko, nazywane w pewnym okresie Zełwałd, po niemiecku Saalfeld. Leży w bezpośrednim sąsiedztwie jeziora Ewingi. Niewątpliwą atrakcją jest połączenie kanałem kajakowym i żeglarskim z jeziorem Jeziorak i dalej z kanałem Ostródzko – Elbląskim. Kanał Dobrzycki, powstały w XIV w., początkowo wyposażony był w śluzę uniemożliwiającą odpływ wody z jeziora Ewingi, zlikwidowaną w roku 1886 przy okazji pogłębiania kanału. Liczy obecnie około 2,4 km. Podczas swej VI oficjalnej pielgrzymki do kraju (6.06.1999r.) kanałem tym płynął papież Jan Paweł II. Płynąc jeziorem Ewingi, Kanałem Dobrzyckim, jeziorem Jeziorak można wpłynąć na Kanał Ostródzko - Elbląski - jeden z najdłuższych kanałów w Polsce i jedyny na świecie, na którym znajdują się czynne pochylnie pokonujące różnicę poziomów wód wynoszącą 99 m. Okoliczne jeziora i lasy zachęcają do uprawiania turystyki wodnej, pieszej, żeglarstwa i kajakarstwa. Rozkwitająca w gminie agroturystyka zapewnia wygodną bazę noclegową. W gminie Zalewo, w obrębie Parku Krajobrazowego Pojezierza Iławskiego oraz jego otuliny, która nie jest chroniona, znajduje się pradolina byłego jeziora Trupen. Obecnie są to łąki torfowe, w których swe koryto rzeźbi rzeka Trupina (inaczej Zalewka lub Struga). Jezioro zaczęło zanikać już w roku 1334, po wykopaniu Kanału Dobrzyckiego, zaś od 1886 r, gdy kanał pogłębiono, zlikwidowano śluzę i obniżono lustro jeziora Ewingi, jezioro Trupen zniknęło. Z biegiem czasu wykształciła się szata roślinna oraz siedlisko zwierząt. Pradolina Trupen to bogactwo roślinności bagiennej. Występują tu takie gatunki drzew jak dąb, lipa, buk. Całość okala trasa spacerowa.
Zalewo powstało na miejscu dawnej osady pruskiej na przełomie XIII i XIV w. Prawa miejskie, choć niepełne, nadał mu w 1305 r. komtur dzierzgoński Sighart von Schwarzburg. Poszerzenie praw miejskich otrzymało Zalewo w latach 1321 – 1329 od późniejszego Wielkiego Mistrza Krzyżackiego Lutera von Braunschweig. Natomiast w dniu 24 kwietnia 1339 r. komtur z Dzierzgonia Ginter von Schwarzburg wydał dokument zawierający wszystkie do tej pory otrzymane prawa, oraz nadał pełne przywileje miejskie na prawie chełmińskim do którego miasto przystosowało swój ustrój. W latach 1320 – 1351 w Zalewie został zbudowany kościół pod wezwaniem św. Jana Apostoła i Ewangelisty. Od XV w. zaczęła napływać tu ludność z pogranicznych terenów polskich, m.in. z Ziemi Chełmińskiej, Mazowsza, która zdominowała po pewnym czasie ludność niemiecką. Zaczęto wówczas używać spolszczonej nazwy Zełwałd, która wkrótce przekształciła się w używaną dziś nazwę Zalewo. W latach 1331 - 1334 wykopany został kanał, zwany Dobrzyckim, W 1408 r. miasto otoczono ceglanymi murami obronnymi na kamiennej podmurówce, z licznymi basztami i dwiema bramami wjazdowymi. Po pokoju toruńskim w 1466r. Zalewo zostało w obrębie lennego państwa krzyżackiego, a od 1525 roku w granicach Prus Książęcych. W latach 1525 – 1752 było siedzibą powiatu. W XVI wieku polonia pruska w Zalewie była dość liczna, o czym świadczy fakt powstania polskiego kościoła w Zalewie. W 1554 r. od strony północnej dobudowano przy kościele św. Jana jedną nawę i pod jednym spadem dachowym powstał nowy kościół polski. Polskim pastorem obsługującym kościół zalewski był diakon polski Jan Műller. Z biegiem lat liczba Polaków malała, a w połowie XVIII wieku wynosiła 32 osoby. W 1770 roku Rada Miejska zawiesiła polskie nabożeństwa. W wieku XV, XVI i XVII miasto rujnowały częste pożary i epidemie. Podczas epidemii dżumy z 1710 r. zostało w Zalewie zaledwie 7 rodzin. 6 czerwca 1807r.cesarz Napoleon Bonaparte, opuściwszy Kamieniec, spędził nocleg w Zalewie. Przez Zalewo oraz gminne wioski przebiega także szlak wojsk generała Jana H. Dąbrowskiego z roku 1807. W XIX wieku w pobliżu rozwidlenia dróg do Dzierzgonia i Pasłęka została wybudowana stacja kolejowa. Linia przebiegająca przez Zalewo łączyła Ostródę i Elbląg. Ostatni pociąg z zalewskiej stacji odjechał 22.01.1945 roku w kierunku Elbląga. Pociąg ten przewoził głównie uciekających przed zajmującą te tereny Armią Czerwoną. Do czerwca 1945 roku rozebrano szyny na linii Elbląg - Zalewo - Olsztynek i wywieziono je do ZSRR jako “zdobycz wojenną”. Na pamiątkę z tamtego okresu pozostała tylko wieża ciśnień. Podczas II Wojny Światowej Zalewo było zniszczone w 75 % wtedy utraciło prawa miejskie, odzyskując je ponownie dopiero w 1987 roku.
Zabytki:
Kościół
pod wezwaniem św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Zalewie został
zbudowany w latach 1320 - 1351. Wieża kościoła powstała w latach 1406 -
1407. Nie wyklucza się, że istniał wcześniej w Zalewie kościółek
drewniany, ponieważ zachowały się wzmianki o księżach proboszczach
zalewskich i odpustach. Godne uwagi w Zalewie i okolicach są także:
baszta gotycka z XIV/XV wieku, w której znajduje się Izba Pamięci,
kościół i cmentarz żydowski przy ul. Sienkiewicza, budynek szkoły
podstawowej, pozostałości murów obronnych, pałac w Pozortach (z 1925
r.), pałac w Bądkach (z XIX w.), pałac w Gubławkach (z pocz. XX w.),
barokowy kościół w Jaśkowie, kościoły w Borecznie i Dobrzykach (z XIV
w.).
Warto zobaczyć:
osadę rybacką pochodzącą z
wczesnej epoki żelaza w miejscowości Koziny, kurhan w formie
łódkowatego kopca, o stromych stokach i płaskim wierzchołku z epoki
brązu w Pomielinie, wczesnośredniowieczne grodzisko na północnym krańcu
Wyspy Bukowiec, grodzisko w miejscowości Janiki Wielkie. położone 0,5
km na wschód od wioski, na północo - wschodnim brzegu jeziora Młynki,
otoczone gęstwiną leśną.
Dla ciekawych:
W
miejscowości Jerzwałd, w latach 1967 - 1994, żył i tworzył znany pisarz
- Zbigniew Nienacki. W 1991 roku w Zalewie został znaleziony skarb -
złote monety z lat 1252 – 1334 – floreny wybijane we Włoszech, Francji,
Florencji, Delfinacie Viennois oraz przez papieża przebywającego w
niewoli w Avignon, które zostały prawdopodobnie ukryte w fundamentach
jednej z kamienic przez bogatego kupca, dostojnika kościelnego lub
dygnitarza. Niektóre z nich to naśladownictwa florenów florenckich.
Odkryto je podczas budowy garażu na skarpie, na którą to zepchnięte
zostały gruzy po kamienicach starego miasta. Przypuszcza się, że mogło
być ich ok. 200 sztuk.