Elbląski, Kanał

Kanał Elbląski (niem. Oberländischer Kanal, do 1945 Kanał Oberlandzki) – żeglowna droga wodna na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Kanał bywa błędnie nazywany Kanałem Elbląsko-Ostródzkim lub Kanałem Ostródzko-Elbląskim.

Pod względem fizyczno - geograficznym kanał położony jest w makroregionach Pobrzeża Gdańskiego i Pojezierza Wschodniopomorskiego, w mezoregionach Żuław Wiślanych i Pojezierza Iławskiego.

Już od XV wieku rodzi się koncepcja budowy szlaków komunikacyjnych, pozwalających na szybki i tani transport towarów przez ten tak trudny teren. W naturalny sposób wykorzystywano do tego wody okolicznych jezior oraz rzek; Pasłęki, Drwęcy, Wisły i Nogatu. Niestety niekorzystny układ dróg wodnych, powodował ogromne wydłużenie tras żeglugowych. Pod koniec XVII wieku, gdy zaczynają się tu rozwijać manufaktury, rozwiązanie problemy transportu staję się zadaniem pierwszorzędnym. Dopiero w 1825 roku, pod naciskiem właścicieli ziemskich, Pruski Parlament Krajowy uchwalił decyzję o budowie kanału w Oberlandzie.

Budowa kanału rusza więc, ale aż do 1836 roku nie udaje się zrobić nic poza wskazywaniem kolejnych trudności. Pracami kieruje młody wizjoner, inżynier Georg Jakob Steenke, który zaproponował najkrótszą drogą z jeziora Drwęckiego do portu w Elblągu. Najkrótsza trasa nie rozwiązała jednak największego problemu technicznego... czyli 100 metrowej różnicy poziomów którą kanał powinien pokonywać! Kolejne lata mijają nad próbami rozwiązania problemu różnicy poziomów. Steenke wiele podróżuje. W Bawarii, Belgii i przede wszystkim w Holandii, później w Stanach Zjednoczonych studiuje zagadnienia konstrukcji hydrotechnicznych. Tam też zetknął się po raz pierwszy z techniką przewozu łodzi przez poldery na kołowych wózkach. Szczegółowo poznaje tam konstrukcje śluz i koncepcję stopni wodnych. Pod koniec 1844 roku, po powrocie do kraju, rozpoczęto wreszcie roboty ziemne.

Pomysł jest stosunkowo prosty. Statek podpływa nad specjalną ażurową platformę - wózek, gdzie jest zatrzymywany i cumowany bez konieczności rozładunku. Wózek platformowy umieszczony jest na szynach, bardzo podobnych do kolejowych ale o większym rozstawie. Następnie cała platforma jest wyciągana na linach po pochylni. Liny rozpięte są na olbrzymich kołach wyciągowych. Każda pochylnia jest dwukierunkowa, czyli podczas jednego "zjazdu" można jednocześnie wciągać jeden statek a opuszczać drugi. Szerokość pochylni umożliwia swobodne mijanie się nawet dosyć dużych jednostek pływających. Nieopodal pochylni umieszczone są hale maszynowni. Tam znajdują się turbiny, napędzające maszyny wyciągowe. Do zasilania turbin, wykorzystuje się wodę, doprowadzaną z wyższego zbiornika, specjalnym niewielkim kanałem bocznym. Energia spadku wody napędza turbinę, która porusza z kolei kołowroty potężnej maszyny wyciągowej. Napęd przekazywany jest za pomocą kół i lin stalowych. Po pokonaniu różnicy wzniesień, statek jest wodowany w wyższym odcinku kanału, przeprowadza się odcumowanie. Wózek zsuwa się po szynach poniżej stępki i statek pchany własnym napędem kontynuuje rejs aż do następnej pochylni. Cała operacja śluzowania na takiej pochylni trwa około dwadzieścia minut. Statki posuwają się z prędkością około 6km/h.

Wzdłuż brzegu zbudowano drogę, mosty i kanały wodne do zasilania turbin. Do roku 1860, wybudowano i uruchomiono cztery pierwsze pochylnie w Buczyńcu, Kątach, Oleśnicy i Jelonkach. Kanał Elbląski rozpoczął prace. W latach 1872 do 1881 zbudowano piątą pochylnię w Całunach, w której zainstalowano nowoczesną turbinę wodną.

Wyposażenie kanału w maszyny i urządzenia techniczne pochodziło z zakładów w budowy maszyn w Tczewie. Dostarczono tam wykonane, olbrzymie koła wodne, elementy turbin wodnych w/g projektu Steenke, bramy śluzowe i niezliczoną ilość stalowych elementów konstrukcyjnych. Wykorzystano technikę nitowania konstrukcji stalowych z gotowych elementów wytworzonych w fabryce. Pierwotne zastosowane elementy drewniane, zastąpione metalowo betonowymi w czasie dwóch kolejnych modernizacji w latach 1921 do 1926 i 1927 do 1931. Niemały wkład pracy mają też fabryki elbląskie. Kadrę techniczną i robotników zapewniły okoliczne miasta i wsie. W roku 1926, po pierwszej modernizacji, obliczono całkowity koszt budowy na około sześć milionów marek w złocie. Budowa kanału oprócz rozwiązania komunikacyjnych problemów regionu, dała poważny impuls gospodarce, przyczyniając się do rozwoju przemysłu ciężkiego. Pod koniec XIX wieku, przez kanał przepływa kilkadziesiąt statków towarowych dziennie, przewożąc płody rolne i towary przemysłowe.

Jednak wkrótce po ukończeniu kanału, wydaje się że jego znaczenie systematycznie maleje. Obok transportu wodnego pojawia się alternatywa w postaci coraz silniej rozwijającej się kolei, powstaje sieć dróg dla samochodów a w latach trzydziestych rozwija się lotnictwo. Jednak kanał, przez kilka dziesięcioleci, spełnia swoje zadanie. Do połowy lat 30, tą drogą spławia się prawie 300000 ton towarów (w roku 1927 prawie 50000 ton). Wraz ze spadkiem znaczenia kanału dla gospodarki regionu, rośnie jednak jego znaczenie dla rozwoju turystyki.

Kanał Elbląski jest najdłuższym kanałem żeglownym w Polsce. Łączy on jezioro Drużno z zespołem jezior Ostródzko-Iławskich. Pod względem krajoznawczym i technicznym jest jednym z najciekawszych szlaków wodnych nie tylko w Polsce, ale również w skali światowej. Unikalne w skali europejskiej urządzenia techniczne, jakimi są pochylnie oraz piękny, urozmaicony krajobraz na całej trasie stanowi niezapomnianą atrakcje turystyczną. Zasadniczy kanał łączący jez. Drużno z jez. Szeląg posiada całkowitą długość 83,3km, w tym 43,82 km przypada na kanał sztuczny, a 39,48 km stanowią jeziora. Wraz z odgałęzieniami długość Kanału Elbląskiego wynosi 144,3 km. W źródłach nie ma zgodności jaki punkt jest początkiem i końcem kanału. Czasami przyjmuje się jezioro Drużno a czasami śluzę Miłomłyn. Nie ma też zgodności co do nazewnictwa samego kanału. W różnych publikacjach występują najczęściej nazwy : Kanał Elbląsko - Ostródzki, Kanał Ostródzko - Elbląski, Kanał Elbląski, Kanał Staropruski, Kanał Oberlandzki.

Współcześnie, czyli ponad 150 lat od budowy kanału, jest on żeglowny i doskonale utrzymany na całej swej długości. Czynne są wszystkie urządzenia techniczne, mimo iż niektóre z nich działają już ponad 100 lat! Czynne i sprawne są pochylnie, na których statki przewożone są na wózkach.

Il. Maszynownia i turbinownia kanału wg. szkicu studentów Królewskiej Akademii Budowlanej w Berlinie, [w:] Reiseskizzen aus Ost- und Westpreussen, 1878, w zbiorach Biblioteki Elbląskiej).