Stanisław Hozjusz herbu Hozyusz (ur. 5 maja 1504 w Krakowie, zm. 5 sierpnia 1579 w Capranica k. Rzymu) – polski humanista, poeta, sekretarz królewski, sekretarz wielki koronny, dyplomata, biskup chełmiński i warmiński, kardynał, teolog-polemista, jeden z czołowych przywódców polskiej i europejskiej kontrreformacji Urodził się w Krakowie w spolonizowanej rodzinie mieszczańskiej, która przybyła do Polski z Pforzheim w Badenii. Jego ojciec Ulryk Hose był zarządcą mennicy w Wilnie, później zaś został także horodniczym i wojskim wileńskim. Matka Anna z domu Schlacke była wdową po krakowskim kupcu Erhardzie Slakerze. Początki edukacji pobierał od prywatnych nauczycieli w Wilnie, gdzie spędził dzieciństwo. W 1519 r. chciał wstąpić do zakonu dominikanów, ale kategoryczny sprzeciw ojca zdezaktualizował te plany. W lipcu 1519 wpisał się na wydział sztuk wyzwolonych Akademii Krakowskiej. Studiował tam półtora roku, gdyż już w grudniu 1520 zdobył bakalaureat sztuk. Przez kilka lat nauczał dzieci magnackie i szlacheckie na dworze biskupów krakowskich Jana Konarskiego i Piotra Tomickiego oraz wydawał własne drobne wiersze. Pisał głównie elegie i epigramy w których sławił czołowe osobistości Rzeczypospolitej. Jego poezję cechuje żarliwość religijna. Należał wówczas do wielbicieli Erazma z Rotterdamu, lecz wkrótce erazmianizm w wydaniu hozjańskim nabrał wydźwięku anty luterańskiego. W latach 1530-1534 dzięki wsparciu biskupa Tomickiego studiował teologię i prawo na uniwersytetach w Bolonii i Padwie zdobywając doktorat obojga praw. Jednym z jego nauczycieli prawa był Hugo Buoncompagni, późniejszy Grzegorz XIII. Po powrocie do kraju pracował w kancelariach biskupów krakowskich, a od 1538 jako sekretarz w kancelarii królewskiej, gdzie związał się z kanclerzem Samuelem Maciejowskim. Od 1543 r. sekretarz wielki; prowadził sprawy związane z Prusami, wzmacniając tendencje unifikacyjne wobec Prus Królewskich. Mimo perspektyw kariery na drodze urzędniczo-politycznej obrał drogę kariery ściśle duchownej. Był posiadaczem wielu intratnych beneficjów kościelnych, takich jak kanonia krakowska 1540, warmińska 1538 czy sandomierska 1542, probostwa w Gołębiu i Radłowie oraz pomniejszych beneficjów w Wilnie, Wiślicy, Wieluniu, Trokach. W 1543 przyjął święcenia kapłańskie, mając już 39 lat. W 1549 dzięki zasługom w kancelarii królewskiej został 3 lutego 1549 r. nominowany przez Zygmunta Augusta biskupem chełmińskim, prowizję papieską otrzymał 12 lipca 1549 r. Zygmunt August chciał nominować Hozjusza od razu na Warmię, ale ponieważ Hozjusz nie posiadał indygenatu pruskiego, na skutek ostrego sprzeciwu stanów pruskich monarcha musiał ustąpić. W 1550 r. Hozjusz został także inkwizytorem dla diecezji pomezańskiej. Sakrę biskupią przyjął w Krakowie 16 marca 1550 r. w Krakowie. Na stolicy biskupiej chełmińskiej zasiadał bardzo krótko, gdyż w 1550 r. był posłem królewskim do cesarza Karola V i króla Czech Ferdynanda I, a już w 1551 r. został awansowany na biskupstwo warmińskie. Szybko zyskał sławę jako katolicki teolog-polemista. Jego pisma będące owocem polemik z polskimi i niemieckimi ewangelikami odznaczały się erudycją, ciętością języka oraz kunsztowną łaciną. Hozjusz stał na gruncie ortodoksji katolickiej i bronił papiestwa. Dlatego też był przeciwnikiem liturgii w językach narodowych, posuwając się do zachwalania ignorancji ludu jako rzeczy pożytecznej, sprzyjającej pobożności ("Godzi się li laikom ..."). Historycy Kościoła i teologowie zachodni oceniają, iż Hozjusz nie był wybitnym teologiem, za to był zdolnym i pracowitym organizatorem. Wszystkie swoje działania w Polsce kierował przede wszystkim przeciwko reformacji, którą uważał za wielkie zło. O swoich oponentach nie potrafił myśleć dobrze - uważał, że protestanci są inspirowani przez diabła. Jego postawę w tym zakresie dobitnie ilustruje reakcja na wieść o masakrze w noc św. Bartłomieja. W liście do kardynała Lotaryngii napisał, że wieść o niej, a szczególnie zamordowanie admirała de Coligny, napełniła go "niewysłowioną radością" i życzył sobie powtórzenia tej masakry w Polsce. Na synodzie piotrkowskim w 1551 r. nakłonił biskupów polskich do zaprzysiężenia ułożonego przez siebie Confessio fide catholicae Christiana (Wyznanie wiary katolickiej), które ukazało się drukiem po raz pierwszy w 1553 r. i jeszcze za życia autora doczekało się 30 wydań i wielu tłumaczeń. Confessio posiadało ważne znaczenie doktrynalne, gdyż sformułowało program odnowy w Kościele katolickim. Najważniejsze jego dzieła, takie jak Dialogus de eo num calicem laicis, uxores sacerdotibus permitti, ac divina officia vulgari lingua peragi fas sit (Dilinga 1558), De expresso Dei verbo... (Dilinga 1558), Confutatio "Prolegomenon" Brentii (Kolonia 1660) cieszyły się wielką poczytnością w całej Europie i osiągały znaczne ilości wydań w zwłaszcza w Niemczech i Francji. Dzieła te zostały przetłumaczone na język polski i wydane staraniem wydawnictwa Hosianum (Olsztyn, 2000) Prowadził polemiki z protestantami, zwłaszcza w Prusach (Toruń, Elbląg, Braniewo, Gdańsk). Uparcie zwalczał poglądy Andrzeja Frycza Modrzewskiego i przez interwencję Hozjusza pierwsze wydanie dzieła De Republica emendanda ukazało się bez dwóch najcenniejszych ksiąg. Hozjusz posunął się nawet do tego, iż zorganizował (na szczęście nieudany) zamach na Frycza (Frycz uskarza się na to w swym dziele "O Kościele księga druga"). W 1558 r. wyjechał do Rzymu, gdzie w kurii papieskiej, a następnie jako nuncjusz w Wiedniu (1560-1561) zabiegał o wznowienie soboru powszechnego. Był jednym z pięciu legatów papieskich na ostatnią sesję soboru trydenckiego i przewodniczył obradom soborowym. Na soborze był zdecydowanym przeciwnikiem ustępstw na rzecz protestantów i bronił pozycji Stolicy Apostolskiej. W 1561 r. kreowany przez Piusa IV kardynałem, a w 1565 był nawet na konklawe jednym z liczących się kandydatów do tiary papieskiej. W kraju bezgraniczne oddanie papiestwu naraziło go na silną krytykę szlachty i niechęć króla. Nobilitację uzyskał dopiero w 1562 r. Wraz z nuncjuszem Giovannim Francesco Commendonim dążył do zreformowania w duchu uchwał trydenckich kościoła w Polsce. W 1564 r. na sejmie w Parczewie przyczynił się do przyjęcia uchwał trydenckich przez króla i senat. Przeciwstawiał się planom prymasa Jakuba Uchańskiego myślącego o utworzeniu kościoła narodowego. W diecezji warmińskiej odbył w 1565 r. synod diecezjalny w Lidzbarku, zrewidował statuty kapituły, a w latach 1565-1572 przeprowadził wizytację generalną diecezji - pierwszą wizytację potrydencką na ziemiach polskich. W 1565 sprowadził do Braniewa jezuitów, którzy zorganizowali kolegium i seminarium duchowne. W 1566 r. po sekularyzacji metropolii ryskiej wystarał się dla diecezji warmińskiej o przywilej egzempcji. Jako prezes stanów pruskich odgrywał znaczącą rolę polityczną. Był zwolennikiem centralistycznej polityki Zygmunta Augusta, choć zraził do siebie miasta i część szlachty pruskiej. W 1566 r. stał na czele pierwszej komisji mającej opracować kodyfikację prawa chełmińskiego. W latach 1569-1579 przebywał w Rzymie. Prowadził starania o spadek po królowej Bonie. Był członkiem kilku dykasterii rzymskich (Kongregacji dla Spraw Niemieckich, Kongregacji Soboru), a w 1574 r. został Wielkim Penitencjarzem. Uzyskał w Rzymie kościół, który pod wezwaniem św. Stanisława służy jako świątynia polska w Rzymie oraz ufundował przy nim hospicjum przyjmujące pielgrzymów z Rzeczypospolitej. Zmarł 5 sierpnia 1579 w Capranica pod Rzymem; pochowany w bazylice Najświętszej Maryi Panny na Zatybrzu. Niedługo po śmierci rozpoczęto starania o jego beatyfikację. Formalny proces został wszczęty w 1923 r. przez diecezję chełmińską, a następnie w 1975 r. przejęty przez diecezję warmińską. Rewizja teologiczna pism Hozjusza trwa od 1978 r., a w 2006 r. w Olsztynie wznowiono jego proces beatyfikacyjny i ustanowiono trybunał na szczeblu diecezjalnym.
Postępy reformacji w Elblągu przysparzały Stanisławowi Hozjuszowi wiele troski. Koniec wieku XV i początek XVI to zaostrzenie niepokojów religijnych w mieście i naciski wywierane na radę miasta przez niższe warstwy społeczne – rzemieślników, a także plebs. Rada, dla której najważniejsze było zachowanie swej pozycji, tylko pozornie udawała lojalność wobec katolicyzmu. Hozjusz walczył z nowym prądem religijnym, m. in. uzyskując dekret królewski, nakazujący luterańskiemu kaznodziei Piotrowi Ersamowi opuszczenie miasta oraz walcząc z ewangelickim charakterem elbląskiego Gimnazjum, co mu się jednak nie powiodło. Jednocześnie prowadził Hozjusz działalność duszpasterską i oratorską, biorąc udział w dysputach z rajcami miejskimi oraz patrycjuszami oraz pisząc kazania na rekolekcje wielkopostne 1553. Biskup zabiegał też u Zygmunta Augusta o cofanie niepokornemu miastu przywilejów i wystosowywanie napomnień, co jednak przynosiło efekt najwyżej połowiczny. Elblążanie czuli się silni poparciem wpływowych zwolenników protestantyzmu (m. in. Mikołaja Radziwiłła), grali na zwłokę, kluczyli, udawali i zbywali Hozjusza niczym. Kolejny etap batalii biskupa warmińskiego o dusze opornych elblążan to walka z kaznodzieją Walentym Sarceriuszem. Hozjusz odniósł tu co prawda zwycięstwo, zniechęcając Sarceriusza do działalności w mieście, lecz jednocześnie rada zaakceptowała na stanowisku rektora Gimnazjum Jana Hoppego, a w 1588 po raz pierwszy rozdano w Elblągu oficjalnie Komunię św. pod dwiema postaciami. W 1558 r. Hozjusz opuścił diecezję i na wezwanie papieża udał się do Rzymu, gdzie następnie uczestniczył w obradach Soboru Trydenckiego. Po pięciu latach nieobecności, gdy ponownie znalazł się w Elblągu, okazało się, że wszystkie kościoły (łącznie z kościołem św. Mikołaja) zostały przejęte przez protestantów. Hozjuszowi udało się wprawdzie przejściowo odzyskać świątynię dla kultu katolickiego, a nawet sprowadzić do Elbląga zakon jezuicki. Jednak w 1573 r. rada nakazała jezuitom zaprzestanie działalności w mieście, a kościół św. Mikołaja stał się świątynią protestancką.