Rayski, Jan (1916–1968) - lekarz ftyzjatra

Urodził się 31 stycznia 1916 roku we Wleniu (województwo wrocławskie). Jego rodzice byli nauczycielami w tamtejszym gimnazjum. Miał czworo rodzeństwa. Rodzina kształtowała jego poglądy w warunkach walki z naporem germanizacji na Śląsku. Wszyscy od najmłodszych lat byli członkami organizacji polonijnych, ojciec był aktywistą Związku Polaków Ziem Zachodnich. Z chwilą dojścia Hitlera do władzy w Niemczech, cała rodzina przeniosła się do Chorzowa. Tam Jan uczęszczał do Gimnazjum, był aktywnym członkiem Związku Harcerstwa Polskiego. Interesował się również czynnie sportem i muzyką. Maturę uzyskał w 1935 roku w Chorzowie. Studia medyczne rozpoczął w 1935 roku w Centrum Wyszkolenia Sanitarnego w Warszawie. Był aktywnym sportowcem, uzyskał akademickie mistrzostwo Polski w biegach krótkich. Do wybuchu wojny ukończył IV rok studiów. Z chwilą mobilizacji został promowany do stopnia podporucznika. Po tragicznej kampanii wrześniowej 1939 roku trafił do Oflagu 10A w Szlezwiku Holsztynie, gdzie pracował jako młodszy asystent na oddziale chirurgicznym. Obozowe przeżycia i praca z chorymi przyczyniły się zapewne do tego, że zachorował na gruźlicę. Przeniesiony z powodu choroby do Oflagu 2A, zaczął leczyć chorych na gruźlicę żołnierzy. W obozie dowiedział się o losie rodziny, której Niemcy nie zapomnieli ich działalności w polskich organizacjach. Jego ojciec i dwie siostry zostali zamordowani w obozach koncentracyjnych (w Dachau i Oświęcimiu). Po zakończeniu działań wojennych i wyzwoleniu obozu przez aliantów, został Oficerem Służby Medycznej Pierwszej Dywizji Pancernej generała Stanisława Maczka. Otrzymał stypendium i wyjechał do Belgii, podejmując w Louvenn dalsze studia medyczne. Do kraju wrócił w roku 1946, nie ukończywszy jednak studiów za granicą. Mimo trudności nadal studiował, a w roku 1948 uzyskał absolutorium w Akademii Medycznej w Warszawie. Po studiach rozpoczął pracę w Elblągu. W latach 1948–1951 pracował na oddziale chirurgicznym Szpitala Miejskiego przy ul. Żeromskiego. Z powodu obciążenia dużą ilością pracą, dopiero w 1951 roku uzyskał dyplom lekarza. Zrezygnował jednak z pracy chirurga i podjął się pracy na oddziale przeciwgruźliczym. Oddział ten, liczący wówczas 30 łóżek, znajdował się w pawilonie zakaźnym Szpitala Miejskiego. Jan Rayski rozpoczął specjalizację ftyzjatryczną. W roku 1953 został ordynatorem oddziału. Z pełną energią i rozmachem dążył do poprawy sytuacji lecznictwa przeciwgruźliczego w Elblągu. Choroba te szybko szerzyła się w Elblągu. Podejmował pracę społeczną w tej dziedzinie. Doktor miał dużo szczęścia w życiu prywatnym. W roku 1947 zawarł związek małżeński z Janiną Rayską, znaną elbląską działaczką kulturalną i aktorką. Małżonka pana Rayskiego należała do warszawskiej grupy pionierów, którzy przybyli do Elbląga w czerwcu 1945 roku. Początkowo była sekretarką pierwszego prezydenta Elbląga, potem pracowała w Wydziale Kultury Magistratu, inicjowała życie kulturalne miasta, współtworzyła amatorski teatr miejski. Od 1951 roku była przez dziesięć lat zawodową aktorką Teatru im. Stefana Jaracza, potem wiele lat pracowała jako instruktor w Elbląskim Domu Kultury, była też sekretarzem Elbląskiego Towarzystwa Kulturalnego. Również ich córka Krystyna Rayska (ur. 1954 roku) została aktorką. Występowała w teatrach warszawskich, a w latach 80. na  scenie elbląskiego Teatru Dramatycznego. Dzięki staraniom doktora przy ul. Zw. Jaszczurczego 22 w budynku XIX-wiecznego „szpitala diakonisek” utworzony został odrębny Szpital Przeciwgruźliczy. Równie ciekawa jest historia tego miejsca. Po wojnie, w latach 1945–1947 znajdował się tam pierwszy szpital miejski w Elblągu. W 1948 roku oddziały szpitalne przeniesiono do odremontowanego po działaniach wojennych budynku szpitala przy ul. Żeromskiego, a w latach 1948–1951 zlokalizowano „u diakonisek” szkołę szturmanów żeglugi śródlądowej z internatem. Gdy w 1951 roku szkołę przeniesiono do Wrocławia, obiekt stał pusty, niezagospodarowany, ulegał dewastacji. Doktor Rayski zabiegał u władz województwa w Gdańsku o utworzenie w tym budynku odrębnego Szpitala Przeciwgruźliczego. Udało mu się to po trzech latach starań i przekonywania władz. Rozpoczął się intensywny okres przystosowania budynku i jego zaplecza do wymogów szpitala. Doktor Rayski wielokrotnie brał osobisty udział w pracach porządkowo-remontowych, zdobywał wyposażenie pracowni i gabinetów zabiegowych, łóżka szpitalne, co nie było wówczas łatwym zadanie. Pierwszy pacjent został przyjęty do szpitala, nazwanego imieniem prof. Alfreda Sokołowskiego (twórcy polskiej ftyzjatrii) 2 lutego 1954 roku. Doktor Jan Rayski został dyrektorem szpitala, a szpital stał się bazą leczenia gruźlicy dla województwa gdańskiego. Początkowo szpital dysponował dziewięćdziesięcioma łóżkami. Po kolejnych remontach i przebudowaniu poddasza, liczba łóżek zwiększyła się do stu pięćdziesięciu. Tak było w roku 1961. W latach kolejnych dyrektor rozbudowywał szpital i tworzył jego zaplecze diagnostyczne. W końcu szpital dysponował salą zabiegową, pracownią RTG, apteką, laboratorium analitycznym, laboratorium bakteriologicznym, a także własną  kuchnią i pralnią. Zadbano też o odbudowę otaczającego szpital parku i ogrodzenia. Dzięki wielkiej energii i pracy organizatorskiej doktora Rayskiego szpital szybko zyskał opinię najlepszego zakładu przeciwgruźliczego w województwie gdańskim. Znakomita renoma szpitala sprawiała, że przybywali tu chorzy z całego regionu. Przez ponad 10 lat szpital był największym zakładem przeciwgruźliczym województwa gdańskiego. Doktor Rayski utworzył także w Elblągu poradnie przeciwgruźlicze dla dorosłych i dzieci, które pod jego kierownictwem objęły swą opieką ponad sto dwadzieścia tysięcy mieszkańców miasta i powiatu. Zachorowalność na gruźlicę była wówczas dziesięciokrotnie większa niż pod koniec XX wieku. Lekarz skupiał wokół siebie młodych lekarzy, przekazując im swoją wiedzę i umiejętności. Był ceniony przez swoich współpracowników i pacjentów. Doktor Rayski ciągle się uczył, a w roku 1959 uzyskał I i II stopień specjalizacji z ftyzjatrii. Nie zaniedbywał również pracy społecznej. Od roku 1955, przez dwie kadencje był radnym Miejskiej Rady Narodowej. Za pracę i zasługi w walce z gruźlicą, 22 lipca 1956 roku został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi. Po reorganizacji szpitala i przemianowaniu go w roku 1965 na Oddział Chorób Płuc Szpitala Miejskiego, został jego ordynatorem. Kształcił młodych lekarzy, pod jego kierownictwem pięć osób uzyskało specjalizację I lub II stopnia z chorób płuc. Doktor Rayski przygotowywał się do obrony pracy doktorskiej. Niestety na skutek nieszczęśliwego wypadku na skuterze, mimo wysiłków lekarzy Akademii Medycznej w Gdańsku, zmarł 9 kwietnia 1968 roku. Został pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu przy ul. Agrykoli w Elblągu.

Bibliografia: „Rocznik Elbląski” Numer Specjalny, t. ?, 2006, s. 277–325; Konferencja Pneumonologiczna Elbląg 2010, referat autora pt. „Krótki zarys historii ftyzjatrii w Elblągu w latach 1945–1975”; wspomnienie pośmiertne o dr Janie Rayskim – Urszula Niepokoyczycka „Gruźlica iChoroby Płuc” Miesięcznik Instytutu Gruźlicy w W-wie. PZWL t. 37–1969, s. 79; archiwum własne autora.