Gruca, Jacek (1940–2011) – aktor, reżyser, pierwszy dyrektor Teatru Dramatycznego w Elblągu

Ur. 8 sierpnia 1940 w Rudzie Śląskiej. Syn Teodora (1912–1966) i Zenobii z domu Kępińskiej (1908–1994). Ojciec był muzykiem, dyrygentem chóralnym, pracował w Państwowej Średniej Szkole Muzycznej w Rybniku, matka była nauczycielką w szkołach podstawowych i średnich w Rybniku. Brat Kazimierz (1947), inżynier budownictwa lądowego. W czasie wojny przesiedlony wraz z matką z Rudy Śl. do Generalnej Guberni. Ojciec aresztowany 14 kwietnia 1940 i w transporcie zbiorowym przewieziony do KL Dachau; w obozie założył i prowadził Polski Chór Więźniów; mimo niezwykle ciężkich warunków przeżył i doczekał wyzwolenia przez wojska amerykańskie (29 kwietnia 1945). Rodzina powróciła na Śląsk w 1945. Rodzice powrócili do pracy nauczycielskiej. Jacek Gruca ukończył liceum ogólnokształcące w Rybniku w 1957 (ze znajomością języków francuskiego i rosyjskiego). Przez rok po maturze pracował w przemyśle. W latach 1958–1961 ukończył pięć semestrów na Wydziale Budownictwa Przemysłowego i Ogólnego Politechniki Gliwickiej. Tam zaangażował się w studenckich ruch kulturalny, prowadził Studencki Teatr Politechniki Gliwickiej, gdzie przygotował sześć premier. W latach 1961–1965 studiował w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie. Działał w studenckim kole naukowym, gdzie przygotował dwie premiery (zainteresowanie reżyserią wzbudził w nim prof. Władysław Krzemiński). Zagrał w dwóch przedstawieniach dyplomowych – Truffaldina w Księżniczce Turandot Gozziego (reż. Wł. Krzemiński, prem. 31 stycznia 1965) i Jana w Dziejowej roli Pigwy Broszkiewicza (reż. Bronisław Dąbrowski, 20 czerwca 1965). W sezonie 1965/1966 zatrudniony jako aktor w Teatrze Polskim w Poznaniu – za dyrekcji Marka Okopińskiego. Zagrał tam dwie role w przedstawieniach reżyserowanych przez dyrektora: Pies w Niebieskim ptaku Maeterlincka (prem. 9 października 1965 na scenie Teatru Nowego) oraz Miechodmuch / I Obywatel w Marchołcie grubym a sprośnym Kasprowicza (16 listopada 1965). Po nieudanym egzaminie na reżyserię warszawskiej PWST (1966; na egzamin przygotował egzemplarz Juliusza Cezara Shakespeare’a) pozostał w stolicy w sezonie 1966/1967. Stworzył studencki teatr Różności przy SGPiS. Z tym zespołem przygotował dwie premiery. Na studia reżyserskie zdał za drugim razem w 1967. W ramach egzaminu złożył egzemplarz Króla Leara  Shakespeare’a. Studia na Wydziale Reżyserskim w zakresie specjalizacji  reżyser dramatu odbył w latach 1967–1971.  Asystentury reżyserskie odbył u Erwina Axera w Teatrze Współczesnym (Dwa teatry Szaniawskiego, 15 maja – 15 sierpnia 1968, prem. 14 lipca 1968; Po górach, po chmurach Brylla, 2 stycznia 1969 – 15 marca 1969, prem. 15 lutego 1969), Marka Okopińskiego w Teatrze Telewizji (Znaki wolności Brandstaettera, 16 marca – 28 kwietnia 1969), dodatkowo też u Jerzego Kreczmara (Konflikt, prem. 26 lipca 1969 – zagrała tam drobną rolę Pasażera). W Teatrze Współczesnym był zatrudniony na stanowisku asystenta reżysera od września 1967 do sierpnia 1971. Otrzymał tam niewielkie zadania aktorskie – zagrał Pasterza II w Po górach, po chmurach, Pasażera w Konflikcie oraz Oficera straży przybocznej w Marii Stuart Schillera (reż. Erwin Axer, prem. 15 października 1969), W opinii o studencie-asystencie Axer podkreślał trafne uwagi i spostrzeżenia dotyczące pracy aktorów, natomiast Okopiński opisał Grucę krótko: opanowany, rzeczowy, konsekwentny. W ramach pracy warsztatowej na III roku (reżyseria pełospektaklowej sztuki) przygotował polską  prapremierę rumuńskiej sztuki Nie jestem wieżą Eiffle’a Ecateriny Oproiu (prem. 25 lipca 1970) w Teatrze Polskim w Bydgoszczy, gdzie był zatrudniony na etacie reżysera od września 1970 do 30 listopada 1971 (za dyrekcji Zygmunta Wojdona). Przygotował tam jeszcze dwie premiery: Knock czyli triumf medycyny Romains’a (prem. 7 kwietnia 1971) oraz Damy i huzary Fredry (prem. 17 czerwca 1971, scen. Zenobiusz Strzelecki). Od 1 grudnia 1971 do 30 września 1972 zatrudniony jako reżyser w Teatrze Ludowym za dyrekcji Waldemara Krygiera, gdzie wyreżyserował jedną premierę – kubańską psychodramę Wieczór zbrodniarzy Triana (prem. 6 kwietnia 1972). Niedługo później przystępuje do obrony i otrzymuje dyplom ukończenia reżyserii z wynikiem dobrym (26 września 1972). Przez kolejne trzy sezony nie było związany na stałe z żadnym teatrem i krąży po całej Polsce. Reżyserował w Teatrze im. Stefana Jaracza, Olsztyn-Elbląg (komedię Zabawa w koty Örkény’ego, prem. 2 czerwca 1973), Teatrze im. Adama Mickiewicza w Częstochowie (komedia muzyczna dla dzieci i młodzieży Niezwykła przygoda Odrowąża, prem. 8 września 1973), Teatrze Polskim w Bielsku-Białej (Dom otwarty Bałuckiego, prem. 9 lutego 1974), Teatrze Zagłębia w Sosnowcu (Kto tu jest mężczyzną Kwiatkowskiego, prem.19 kwietnia 1974; oraz Anegdoty prowincjonalne Wampiłowa, prem. 19 kwietnia 1975) , Teatrach Dramatycznych w Szczecinie (znów Zabawa w koty, prem. 15 lutego 1975). W 28 maja 1975 został utworzony  Teatr Dramatyczny w Elblągu. Dyrekcję powierzono Jackowi Grucy oficjalnie od 1 września 1975. Jednak swoje obowiązki pełnił już od czerwca. Pierwszy sezon w Elblągu poświęcił sprawom organizacyjnym. Kompletował zespół aktorski (co wiązało się z licznymi podróżami po kraju). Docelowej liczby 30 aktorek i aktorów nie udało się osiągnąć ani w pierwszym roku działalność, ani później – trzon zespołu liczył przeważnie 20 osób. Jeszcze w pierwszym sezonie w dawnej sali prób dyrektor Gruca uruchomił Małą Scenę. Na elbląskiej scenie wyreżyserował 10 premier – przygotowywał średnio dwie w sezonie. Stanisław Franczak podkreślał, że główną cechą teatru Grucy była widowiskowość, w jego inscenizacjach liczyły się rozbudowana oprawa scenograficzna, muzyka, światło, ruch, śpiew, taniec. Zenon Butkiewicz lokował Grucę w generacji ówczesnych reżyserów 40-latków, którzy „mieli za sobą około 10 lat pracy na scenie i mniejszą już pokusę poszukiwań formalnych i inscenizacyjnych. Z perspektywy czasu widać u nich zainteresowanie pewnym kręgiem tekstów, szczególnie z krajów obozu demokracji ludowej, wspólnym sposobem podejścia do tekstu. Najczęściej odchodzili oni od wszelkich zabiegów formalnych, oddalających przedstawienie od teatralnego realizmu. Dążyli natomiast do tworzenia spektakli w konwencji zdarzenia dziejącego się «tu i teraz», szukając sposobów wypowiedzenia prawdy o rzeczywistości w sytuacji narastającej pod wpływem «propagandy sukcesu» atmosfery społecznego zakłamania. Stąd też wielką wagę przywiązywali do czytelności i jasności przekazu, co zresztą powodowało niekiedy dominację walorów publicystycznych nad artystycznymi”. Ryszard Tomczyk wskazywał, że Gruca przybrał maskę „o rodowodzie wyraźnie romantycznym. Była to maska aktywnego polemisty, ironicznie usposobionego komentatora zjawisk i procesów społecznych i historycznych, szydercy stającego okoniem zarówno przeciw wynaturzonej władzy, jak i przeciwko bezwładowi potocznego myślenia, przeciw publiczności łatwo poddającej się omamowi potocznych mitów, demagogii, utopii, frazeologii, ulegającej emocjom”. W Elblągu wystawił:  Damy i huzary Fredry (prem. 27 marca 1976), Balladyna Słowackiego (prem. 13 listopada 1976), Ballada łomżyńska Brylla (prem. 11 czerwca 1977), Trzy siostry Czechow (prem. 28 stycznia 1978), Łyżki i księżyc Zegadłowicza (prem. 28 maja 1978), Reportaż Brylla (prem. 27 stycznia 1979), Krasnoludki, krasnoludki Kijonka (prem. 7 listopada 1979), Fantazy Słowackiego (prem. 27 marca 1980), Śmierć przewodniczącego komitetu domowego Brešana (prem. 31 października 1980), Król malowany Kozioł (prem. 12 grudnia 1980), Rewolwer Fredry (prem. 14 marca 1981). Stałym współpracownikiem Grucy był scenograf, Ryszard Strzembała. Na elbląskiej scenie pracował także jako aktor. Zdaniem krytyków zwracał uwagę charakterystycznym ujęciem ról i komizmem. Zagrał Dyrektora Filharmonii w Rzeźni Mrożka (reż. Józef Gruda, prem. 9 września 1976), Dziennikarza w Czyżby? Janczarskiego (reż. Wojciech Jesionka, prem. 13 stycznia 1980), Drużbę / Ekonomistę w Pluskwie Majakowskiego (reż. Krystyna Meissner, prem. 4 lipca 1980) i i we własnej reżyserii: Ojca w Balladzie łomżyńskiej, Prozorowa w Trzech siostrach, Baron Mortara w Rewolwerze. Z tej listy wynika, że nie korzystał z przywileju i nie obsadzał się w „rolach dyrektorskich”, jak zwyczajowo nazywa się role proste, krótkie i efektowne. Pięć pełnych sezonów artystycznych jego dyrekcji to 43 premiery (z czego 14 na Małej Scenie). Założeniem Grucy była repertuar cechujący się powszechnością, zaangażowaniem, wartościami artystycznymi. Repertuar teatru oparł na różnorodnych formach od monodramów przez sztuki kameralne po teatr wielkiej inscenizacji. Teatr Dramatyczny Grucy był – w opinii Ryszarda Tomczyka – „teatrem dialogu ze współczesnością”. Jak wskazywał Stanisław Franczak Gruca, Jacek Gruca wypracował trzy charakterystyczne nurty repertuarowe. Po pierwsze – i przede wszystkim – cykl sztuk publicystycznych, poruszających problemy społeczne i polityczne (Rzeźnia Mrożka, reż. Józef Gruda, 1976; Anegdoty prowincjonalne Wampiłowa, reż. Danuta Jagła, 1976; Łyżki i księżyc Zegadłowicza, 1978; Przedstawienie „Hamleta” we wsi Głucha Dolna Brešana, reż. Krystyna Meissner, 1978; Reportaż wg Brylla, 1979; Sowy Walczaka, reż. Zbigniew Samogranicki, 1980; Czyżby Janczarskiego, reż. Wojciech Jesionka, 1980; Tango Mrożka, reż. Danuta Jagła, 1980; Co u pana słychać Kąkolewskiego, reż. Bohdan Gierszanin, 1980; Pluskwa Majakowskiego, reż. Krystyna Meissner, 1980). Drugi cykl to sztuki poetyckie, repertuar nazywany przez Grucę „teatrem prawd i wartości prostych” (Złoty Chłopak Odetsa, reż. Józef Jasielski, 1977; Wyszedł z domu Różewicza, reż. Aleksander Strokowski, 1977;  Ballada łomżyńska Brylla, 1977; Trzy siostry Czechowa, 1978; Czapa Krasińskiego, reż. Bohdan Gierszanin, 1978; Twarzą w twarz Makarewicza, reż. Izabella Połabińska, 1979). Cykl trzeci to inscenizacje klasyki (Balladyna Słowackiego, 1976 – wystawiona przez Grucę na inaugurację teatru; Wyzwolenie Wyspiańskiego, 1977; Fantazy Słowackiego, 1980). Zasługą Grucy było zbudowanie teatru, który w krótkim czasie został zauważony i doceniony. Teatr stał się „prawdziwym beniaminkiem” Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu. Teatr elbląski pojawił się na festiwalu po raz pierwszy w 1977 pokazując Balladę łomżyńską, która zdobyła nagrodę zespołową – Puchar „Panoramy Północy” – za wybitne przedstawienie a teatrowi nie szczędzono komplementów. Jeszcze w 1977 Balladę pokazano podczas Warszawskich Spotkań Teatralnych. W 1978 na FTPP pokazano Trzy siostry (lokalne władze zablokowały pokaz Łyżek i księżyca) – w werdykcie zwrócono uwagę «na młody zespół zwracający uwagę rzetelną praca artystyczną». W 1979 udział w FTPP przyniósł nagrodę zespołową i nagrodę dziennikarzy realizatorom spektaklu Reportaż. Rok 1980 przyniósł największy sukces – główną nagrodę FTPP, Puchar Wojewody Toruńskiego, za Pluskwę Majakowskiegow reżyserii Krystyny Meissner. Te sukcesy podsumowuje uwaga Ryszardy Sochy (1981): „Wzorem dla wielu ośrodków, dotyczy to zarówno teatrów, jak i władz terenowych, które sprawują nad nimi pieczę, stał się model Elbląga: ogólna poprawność i jedno wyróżniające się przedstawienie w ciągu sezonu”. Był laureatem nagród XXI Festiwalu Teatrów Polski Północnej (1979) za przedstawienie Reportaż wg Brylla: pucharu prezydenta miasta Torunia dla Jacka Grucy, Stanisława Franczaka, Ryszarda Strzembały i Małgorzaty Latosińskiej za twórczy wkład w realizację Reportażu; oraz nagrody dziennikarzy akredytowanych przy XXI FTPP dla J. Grucy i S. Franczaka za scenariusz przedstawienia. Laureat nagrody miesięcznika „Warmia i Mazury” (1980).  Oznaczenia: Odznaka „Zasłużony Działacz Kultury” (1977), Srebrny Krzyż Zasługi (1980). Był członkiem Związku Zawodowego Pracowników Kultury i Sztuki i członkiem ZASP – od 2 listopada 1981 (kandydatem był od września 1975!). Był dyrektorem konsekwentnie zmierzającym do celu, trzymającym dyscyplinę w zespole, nieco konfliktowym i  despotycznym, niełatwym w kontaktach z przedstawicielami władzy. Wpływ na decyzję o odejściu miały zarówno okoliczności zawodowe (konflikty z władzami, jednocześnie problemy z teatralną „Solidarnością”), jak osobiste (przewlekła choroba). Po odejściu z teatru z końcem sezonu 1980/1981 przeszedł na rentę. Był zapalonym żeglarzem. Ostatnie lata życia spędził w Iławie, gdzie zm. 22 maja 2011.

Bibliografia: Z. Butkiewicz, Festiwal w czasach PRL-u. O Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu (1959–1989), Toruń 2004; S. Franczak, Teatr Dramatyczny w Elblągu  w latach 1976–1986, mps.; J. Klistała, Martyrologium mieszkańców Ziemi Rybnickiej, Wodzisławia Śląskiego, Żor, itd., – słownik biograficzny,wyd. 2006; IPN w Katowicach, sygnatura S88/10/Zu tom XII do XVII; W. Natanson, Dwa razy teatr Różewicza. Na młodej scenie studenckiej, „Teatr” 1966 nr 15; ks. A. Reginek, Wdzięczne upamiętnienie – zbiory religijnych śpiewów wolności, „Śpiewnik Śląski” 2017 nr 1; R. Socha, Teatr ambicjonalny, „Czas” 1981 nr 25; R. Tomczyk, O elbląskim Teatrze Dramatycznym w latach 1975–1986, „Rocznik Elbląski”, tom 13, 1993 r.; Archiwa: Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie (teczka osobowa); Instytut Teatralny w Warszawie (wycinki, teczka ZASP), Teatr im. Aleksandra Sewruka (teczki, wycinki).