Friedwald, Michał (1525-1579) – burmistrz i burgrabia królewski

Urodził się 25 sierpnia 1525 r. w rodzinie patrycjuszy elbląskich. Matką była Zofia – córka burmistrza Jana von Lohe, ojcem – Mikołaj – członek Rady Miejskiej, burmistrz, współtwórca Gimnazjum Elbląskiego oraz pierwszy opiekun szkoły z ramienia Rady Miejskiej. Michał, razem z pięciorgiem rodzeństwa, wyrastał w atmosferze kultu dla ideałów humanistycznych i w tym duchu był wychowywany. Od siódmego roku życia uczył się języka łacińskiego, a naukę kontynuował w nowo otwartym w 1535 r. Gimnazjum Elbląskim. Wśród młodzieży wyróżniał się zdolnościami oraz chęcią do nauki. W 1539 r. wyjechał na studia do Niemiec (Frankfurt nad Odrą oraz Heidelberg). Wstąpił na dwór cesarza Karola V i jako „drabant” wziął udział w wyprawie przeciw królowi Francji Franciszkowi I. Po kampanii odwiedził na krótko Elbląg i powrócił na dwór cesarski aby tam kontynuować swoją karierę. W 1546 r. powrócił do rodzinnego miasta na wyraźne życzenie ojca. Przebywając na studiach, nie zdobył stopnia akademickiego, ale posiadał rozległą wiedzę prawniczą, a ocierając się o różne dwory – zdobył doświadczenie w sprawach publicznych. Ożenił się z 18-letnią córką bogatego rajcy malborskiego Bartłomieja Oswalda. Na Starym Mieście wybudował okazały dom, a oprócz tego posiadał dobra czynszowe. Na terenie Modrzewiny wybudował ziemiańską posiadłość (Emaus), urządzając tam z renesansowym przepychem plac zabaw oraz piękne ogrody. Prowadził tryb życia humanisty : przyjmował gości, urządzał gry i zabawy, organizował dysputy połączone z czytaniem własnych utworów. Rozpoczął w Elblągu praktykę prawniczą, występując jako pełnomocnik i rzecznik stron (tzw. prokurator) w procesach sądowych. Młody Michał szybko zdobył znaczną klientelę zdobywając zaufanie i popularność u czołowych osobistości życia publicznego Prus Królewskich. Pozyskał też względy księcia pruskiego Albrechta, który przyjął go do siebie na służbę. W związku z potrzebami swoich klientów, brał udział w lokalnych sądach, bywał na sejmikach, bywał na dworze królewskim w Wilnie i w Królewcu. Wyrazem wielkiego uznania było uzyskanie w 1560 r. dyplomu szlachectwa od cesarza Ferdynanda I, a potem potwierdzone przez Zygmunta Augusta na sejmie lubelskim w 1569 r., dodającym mu do herbu koronę. Wielką ambicją Friedwalda było uzyskanie stanowiska w elbląskiej Radzie Miejskiej, jednak ta wielokrotnie odrzucała jego starania. Urażony, zaczął występować przeciw niej w imię prawa i porządku w mieście. Oparcia szukał w osobach niezadowolonych z rządów Rady. Walkę zapoczątkował w 1558 r., oskarżając sekretarza Jana Sprengla o sfałszowanie akt sądowych i proces ten wygrał. Inna sprawa z Boegnerem ciągnęła się przez wiele lat. Zanim jednak doszło do rozstrzygnięć, Friedwald opublikował paszkwil na Boegnera, którym również urażona była Rada elbląska. Za karę Friedwald spędził 9 tygodni w więzieniu. Po odbyciu kary, pozwał całą Radę elbląską przed sąd króla. Do rozprawy jednak nie doszło, ponieważ kanclerz Jan Ocieski wstrzymał pozew. Obie strony zawarły kompromis. Spokój jednak nie trwał długo, bo w latach 1562-1563 sąd królewski wydał wyrok korzystny dla Friedwalda. Rada przejęła działania i w 1565 r. ostatecznie skazano go na banicję. Friedwald, nie czując się bezpieczny – opuścił miasto. Wyjechał do Warszawy, został stygmatorem i pomocnikiem przy komisji, otrzymał uprawnienia do występowania we wszystkich sądach i wszystkich sprawach dotyczących osoby króla. W 1568 r. przybył do Elbląga i już 14 października wytoczył Radzie elbląskiej proces o nadużycia w gospodarce i w wymiarze sprawiedliwości. Wyrok ogłoszono 25 października, zawieszając w pracy burmistrzów – Mikołaja Schulza i Michała Bretschneidera. Część władz została wymieniona, a do Rady wprowadzono nowych ludzi. Zmieniono pewne zasady i przywileje. Postanowienia komisji doprowadziły w Elblągu na większe demokratyczne zasady ustrojowe i zwiększyła wpływ króla i pospólstwa na rządy w mieście. Rada elbląska prowadziła kampanię przeciw Michałowi Friedwaldowi, co spowodowało jego wyjazd na rozpoczynający się sejm w Lublinie. Na sejmie tym, nazwanym później unijnym, w 1569 r. odegrał jedną z głównych ról. Wziął udział w procesach władz miejskich Gdańska i Elbląga. Wyrok na Radę elbląską ogłoszono 30 marca, a obu wcześniej wspomnianych burmistrzów uznano za winnych. Zbiegłego Schulza skazano dodatkowo na konfiskatę mienia, a jego dom, browar i młyn – król przyznał na własność Friedwaldowi. Z nominacji króla został czwartym burmistrzem Elbląga oraz burgrabią królewskim. Wyjechał do Gdańska, gdzie jako instygator miał wytaczać na miejscu skargi na Radę Miejską. Jednak tu rozpowszechniano paszkwile i podburzano tłum przeciw jego działaniom, czując się skrępowany i w obawie o własne życie – opuścił Gdańsk. Król Zygmunt August powoli zaczął odchodzić od wcześniej podjętych decyzji. Zwrócił Elblągowi odebrane mienie, uniewinnieni zostali rajcy i osoby prywatne oskarżone przez Friedwalda. Jego odwołania i protesty zostawały odrzucane. Rada w Elblągu również podburzała przeciw niemu tłum, co spowodowało ustąpienie jego z urzędu burmistrza oraz opuszczenie miasta. Osiadł w końcu w Malborku, gdzie sprowadził swoją rodzinę. Król, uznając jednak jego zasługi, przyznał mu mieszkanie na zamku, 100 złotych polskich rocznej pensji i strawne w wysokości 4 złotych polskich tygodniowo, jako swojemu dworzaninowi. W Malborku znowu rozpoczął swoją walkę z radami elbląską i gdańską. Przygotował oskarżenie na sejm warszawski w 1572 r., zabiegi jednak były bezskuteczne. Dodatkowo król anulował Statuty Karnkowskiego oraz przywrócił dawny ustrój w obu miastach z wszelkimi prawami do dóbr ziemskich, a Radzie elbląskiej zezwolił oskarżyć go przed sądem. Po śmierci Zygmunta Augusta w 1572 r. Friedwald próbował zainteresować swoim konfliktem nowego króla Henryka Walezego. Jednak zajęty król nie reagował. Mikołajowi Schulzowi zniesiono banicję – dzięki której odzyskał swoje mienie (wcześniej przekazane F.) oraz przywrócono go na urząd burmistrza w Elblągu. Friedwald podjął na nowo walkę w czasie konfliktu Stefana Batorego z Gdańskiem, który odmówił uznania go za króla. Z jego to oskarżenia, pozwał Gdańsk o obrazę majestatu i bunt. Wyrok wydano zaocznie 24.09.1576 r. Zaangażowanie w działania docenił Stefan Batory, zapewnił mu opiekę pod karą 10 tys. florenów węgierskich i formalnie mianował go swoim pełnomocnym prokuratorem. Friedwald zaangażował się bardzo aktywnie w walkę ze zbuntowanym miastem, podpierał się nawet wierszem Dantyszka – który zapowiadał upadek miasta. Towarzyszył królowi na sejmie w Toruniu od 4.10 – 29.11.1576 r. Zaopatrzony w glejt królewski udał się do Elbląga, gdzie zamieszkał. Nie atakował już swoich przeciwników z rodzinnego miasta, które w przeciwieństwie do Gdańska uznało Batorego za króla, złożyło mu hołd. Elbląg, stawał się konkurencją polskiego handlu morskiego. W czasie napadu floty gdańskiej i duńskiej na Elbląg we wrześniu 1577 r. spalono całe mienie Friedwalda – była to zemsta gdańszczan. Król nie zrealizował swoich zamierzeń i zakończył konflikt z Gdańskiem, podpisując traktat w Malborku. Gdańsk uznał go za króla, złożył mu hołd, wypłacił zasiłek pieniężny na wyprawę przeciw Moskwie. Była to oczywiście klęska dla Friedwalda. Ten jednak niezrażony walczył dalej – tym razem broniąc rzeźników uwięzionych wbrew prawu oraz pozywając Radę gdańską o zniesławienie komisarzy króla Zygmunta Augusta w wydanej drukiem książce. Dzięki niemu rzeźnicy wygrali proces. Friedwald usiłował dotrzeć do króla poprzez dedykowany mu w 1588 r. wiersz, w którym wspominał o swoim konflikcie z rajcami Elbląga. Rada elbląska oskarżyła go za oszczerstwa przed sądem marszałkowskim na sejmie w 1589 r. i ostatecznie uzyskała wyrok nakazujący spalenie wszystkich egzemplarzy wiersza przed drzwiami autora. Król dekretem z 7.09.1593 r. zabronił mu również ogłaszanie czegokolwiek drukiem, polecił publicznie odwołać wszystkie zarzuty i skazał na 6 miesięcy więzienia w wieży zamku malborskiego. Większość konfliktów Friedwalda było kierowanych jego urażoną ambicją, ale należy podkreślić iż występował również w interesie pospólstwa z obu miast i króla. Walczył o bardziej demokratyczny ustrój. Pozostawił po sobie znaczną spuściznę literacką, w której opisał m.in. swój zatarg z radami miasta Elbląga i Gdańska, opisał działalność komisji Karnkowskiego i wojnę Stefana Batorego z Gdańskiem. Jest również autorem napisanej wierszem kroniki Elbląga. Zmarł 18.09.1597 r.

Źródła: Witold Szczuczko, Michał Friedwald (1525-1579), W : Zasłużeni ludzie dawnego Elbląga: szkice biograficzne pod red. Mariana Biskupa, Wrocław, 1987, s. 63 – 72 J. M. Małeccy, Historia Michała Friedwalda z Elbląga, W : "Warmia i Mazury", 1961, T. 7, nr 7/8, s. 41 - 43

Il. Portret Friedwalda, [w:] Peter Himmelreich's und Michael Friedwald's, des Lowentödters, Elbingisch-Preussische Geschichten, wyd M. Toeppen.