Elbląscy historycy i historiografowie (na podstawie Die Elbinger Geschichtsschreiber und Geschichtsforscher M. Töppena)

Autor: dr Joanna Szkolnicka | Data dodania: 01.02.2012

Wiadomo dzisiaj o zaskakująco dużej liczbie elbląskich ludzi nauki, parających się historią. Wartość pozostawionych przez nich opracowań jest bardzo różna, znajdują się wśród nich również i cenne, albo ze względu na swoją treść albo ze względu na fakt, iż starsze źródła na których bazują zaginęły. Początki elbląskiej historiografii przypadają na czasy reformacji. Do działających wówczas historyków należy Alexander von Alexwangen, autor Elbinger Chronik für die Jahre 1519 - 1526 i rzeczywisty prekursor elbląskiej historiografii. Christoph Falk – 1546 nauczyciel w Elbląskim Gimnazjum, 1571 zatrudniony jako geodeta biskupa warmińskiego Marcina Kromera. Zasłużył się jako autor wierszowanej Pochwały miasta Elbląga, choć wartość artystyczna utworu nie jest duża. Peter Himmelreich – (? – 1582), akademik (studiował na Uniwersytecie we Frankfurcie nad Odrą), w Elblągu sprawował szereg urzędów, począwszy od notariusza i sekretarza Rady Miejskiej, poprzez wójta do członka samej Rady. Dzięki sprawowanym urzędom Himmelreich miał wgląd do ksiąg rachunkowych miasta i do danych w nich zawartych dotyczących między innymi budów , uroczystości, poselstw, ekspedycji wojennych. Przekazane przez niego informacje są tym cenniejsze, iż oryginalne źródła, z których czerpał materiał do swych prac, zaginęły. Michael Friedwald (1525 – 1597) – wykształcenie zdobył na kilku niemieckich uniwersytetach, brał udział w kampanii cesarza Karola V w Lotaryngii i Szampanii. W 1546 powrócił do Elbląga. Opowiadał się przeciwko pro-prusko nastawionej części mieszczan, a za królem polskim (co Toeppen przypisuje jego nieposkromionej ambicji i żądzy przywilejów). Spuścizna Friedwalda to autobiograficzne przyczynki na tle polsko – pruskich zawirowań. Georg Coye (1549- 75) – sekretarz miejski od 1575, autor przyczynku dotyczącego wojny polsko – gdańskiej i napadu gdańszczan na Elbląg w roku 1577 Johann von Bodeck – (1543 – 1595), elbląski rajca, znany przede wszystkim dzięki wzmiance osiemnastowiecznego historyka Johanna Jungschutza, gdyż żadne z jego dzieł nie przetrwało. Posiadał pokaźną bibliotekę, której księgozbiór wskazywał na historyczne zainteresowania właściciela. Johann Bochmann – urodzony w Królewcu, od 1571 przebywał na stałe w Elblągu, gdzie zmarł w 1607; duchowny, rektor Gimnazjum Elbląskiego. Najwięcej miejsca w swoich opracowaniach poświęcił walce elbląskich katolików i protestantów o prawo do kościoła Św. Mikołaja (sam posądzany był o przychylność kalwinizmowi). Opisywał również wolną elekcję w Polsce 1576, gdański napad na Elbląg 1577, uroczystości, wzmiankuje o śmierci prominentnych osób, nieszczęśliwych zdarzeniach (jak przypadek dżumy 1564). Albertus Isendorf – pochodził z Królewca, w Elblągu przebywał od 1575 jako nauczyciel, zmarł 1615. Sprawował kolejno szereg urzędów w mieście (wójta, rajcy, burmistrza). W czasie politycznych pertraktacji często powierzano mu funkcję przedstawiciela miasta. Główne kręgi jego zainteresowań kronikarskich to sprawy kościelne, potwierdzenie przez Zygmunta III Wazę przywileju dotyczącego wolności wyznania dla Torunia, Gdańska i Elbląga, konflikt obu elbląskich wyznań o kościół Św. Mikołaja, interesujące są też wzmianki Isendorfa dotyczące mniej głośnych spraw, jak zaostrzenie sankcji przeciwko wiarołomstwu małżeńskiemu 1611  M. Weber – jak zaznacza Toeppen, nie wiadomo nic bliższego o życiu, względnie sprawowanych przez niego funkcjach czy urzędach, nieznane jest nawet jego pełne imię. Sporządzane przez Webera zapiski dotyczą powszednich spraw z życia miasta. Według Toeppena na uwagę zasługuje tendencyjne unikanie przez Webera doniesień o wydarzeniach wojennych i konfliktach, odnotowuje on tylko 2 takie przypadki: pojawienie się gdańszczan w elbląskim porcie i spalenie przez Polaków wsi Weklice Friedrich Zamehl – (1590- 1647), pobierał nauki w Elbląskim Gimnazjum (m.in od J. Myliusa), jako szesnastolatek za namową rodziców rozpoczął naukę w Gimnazjum w Toruniu, gdzie miał nauczyć się języka polskiego, nie wykazywał jednak zapału w tym kierunku i wkrótce (po półtora roku) porzucił toruńskie gimnazjum i udał się do Gdańska, gdzie przez 2 lata studiował m.in. filozofię i języki starożytne. Następnie rozpoczyna się wędrówka Zamehla po europejskich uniwersytetach (Wittenberga, Lipsk, Frankfurt nad Odrą). Z Frankfurtu odwołany został do domu listem ojca, który wyswatał mu bogatą (i dwa razy starszą) wdowę ( w sumie Zamehl żonaty był 4 razy, miał kilkoro dzieci). W Elblągu powierzano mu sprawowanie kolejno wysokich urzędów. W tym czasie (1626) Elbląg dostał się pod panowanie Gustawa Adolfa, by po 10 latach powrócić do polskiej korony. Zamehl okazał się koniunkturalistą i, jak zauważa Toeppen, najpierw dzięki wierszowanym panegirykom zdobył sobie względy szwedzkiego monarchy, by później to samo uczynić z polskim. Zamehl był płodnym i utalentowanym poetą, w jego (łacińskiej) poezji jest wiele odwołań do rodzinnych stron. Interesował się genealogią, był autorem Stammbuch oder Geschlechtsregister swojej rodziny. Według Toeppena, być może stworzył też kronikę, to jednak nie jest całkowicie pewne. Andreas Meienreis – (1567 – 1617), sekretarz miejski, rajca, prezydent. Godny wzmianki ze względu na fakt, iż był kolekcjonerem cennych woluminów (m.in. Kroniki Pruskiej Johanna Posilge), które odziedziczył po nim jego syn Sigismund, który też kontynuował jego prace Sigismund Meienreis – (1595 – 1654), sprawował w Elblągu te same urzędy co jego ojciec. Kontynuował dzieło ojca, jakim było Collectanea dotyczące przede wszystkim Średniowiecza i czasów Zakonu Krzyżackiego; trudno jest nieraz stwierdzić, które notatki są czyjego autorstwa Johannes Coye (1583-1647), syn Georga, autor apologii miasta Elbląga z okazji jego poddania się Gustawowi Adolfowi Erhardt Schnee (†1634)- wywodził się z mało znaczącej rodziny, co nie przeszkodziło mu objąć funkcji sekretarza miejskiego, następnie rajcy i prezydenta, autor Elbinga Gustavo Adolpho Sueco dedita Anno 1626 oraz Apologia civitas Elbingensis Ernhold Coye (1656), autor zapisków obejmujących czasowo i tematycznie okres od czasów zakonu krzyżackiego aż do polowy XVII wieku, przy czym część obejmującą lata 1573- 1623 przypisać należy G. Zamehlowi Michael Laurin (1610 – 1669) – autor krótkiej, ale – jak zaznacza Toeppen- godnej uwagi rozprawy przekonującej o pozytywnych dla miasta skutkach założenia Kompanii Angielskiej Israel Hoppe – (1600 – 1679) wywodził się ze znaczącej patrycjuszowskiej rodziny, ukończył Elbląskie Gimnazjum, które - kierowane wówczas przez Johanna Myliusa poszczycić się mogło wysokim poziomem. Hoppe sprawował szereg najważniejszych miejskich urzędów (wójta, asesora, rajcy, burmistrza, burgrabiego), zarówno podczas epizodu szwedzkich rządów w mieście jak i za panowania polskiego. Sprawowane urzędy i osobisty udział w istotnych politycznych wydarzeniach okazały się bardzo przydatne w jego historiograficznej pracy. Jest autorem historii wojny – polsko szwedzkiej w Prusach w latach 1626 – 1629), nazwanej przez Toeppena jednym z najważniejszych dzieł historycznych dotyczących prowincji pruskiej, jak również innych mniej znaczących przyczynków. Jego główne dzieło jest bogato ilustrowane planami i mapami oraz uzupełnione o różne dokumenty Carl Ramsey – (1616 – 1669), urodził się w Elblągu jako syn wywodzącego się ze Szkocji kupca, do rodzinnego miasta powrócił jednak dopiero w 1644. W ciągu tego długiego okresu pobierał nauki w różnych miastach (Wilnie, Gdańsku, Toruniu, Lublinie), a także odbywał liczne podróże (po Włoszech, pd. Niemczech, rodzinnym kraju ojca). Główne dzieło autorstwa Ramsey’a to Marci a Reylos kurze elbingische Chronika (Marci a Reylos to anagram imienia i nazwiska autora). Kronika, istotnie bardzo zwięzła, prowadzona była w ten sposób, że do każdego roku autor przypisywał notatkę dotyczącą jednego, dwóch, trzech lub więcej wydarzeń, przy czym niektóre lata pozostają w ogóle bez wzmianki. Relacje Ramsey’a zwłaszcza w przypadku czasów mu bliższych noszą, zdaniem Toeppena, znamiona „niezawodności”. W swojej pracy Ramsey korzystał z wielu dostępnych mu opracowań (np. kroniki F. Zamehla) jak również tekstów źródłowych, co świadczyć może o jego historiograficznej rzetelności. Inne dzieła Ramse’a o mniejszym znaczeniu to Elbingensia i Collectanea Elbingensia. Gottfried Zamehl – (1629 – 1684) – osierocony przez matkę, która zmarła tuż po jego narodzinach, wychowywany był i edukowany przez ojca w domu do 9 roku życia. Następnie rozpoczął naukę w Elbląskim Gimnazjum, gdzie robił szybkie postępy. W celu kontynuowania edukacji (m.in. nauczenia się języka polskiego) wyjechał 1643 z miasta, gdzie powrócił po siedmiu latach (w tym czasie studiował m.in. w Toruniu i odbywał podróże po Niemczech i Holandii, gdzie zawarł znajomości z liczącymi się ludźmi ówczesnej nauki). Po powrocie do Elbląga parał się między innymi pobieraniem akcyzy, w 1688 drogą wyborów został włączony w grono rajców. Jest autorem Das ander Buch der historischen Beschreibung der Stadt Elbing (1660) oraz powstałej równocześnie Kleine Elbingische Chronik. Przy ich tworzeniu korzystał Zamehl z większej ilości dokumentów i kronik niż jego poprzednicy. Zamehl jest też twórcą prac dotyczących poszczególnych wyspecjalizowanych dziedzin, jak choćby genealogii, kościołów i religii, o magistratach i sprawach związanych z miastem. Carl Theodor Zamehl – (1634- 1698); brat Gottfrieda, zaczął studia w zakresie medycyny i matematyki, nie uzyskał jednak stopnia naukowego. Sprawował różne funkcje z ramienia gminy i rady miasta. W swoich pracach dotyczących okresu wcześniejszego ogranicza się Zamehl do kwestii związanych wyłącznie z miastem bądź jego najbliższym sąsiedztwem, jednak począwszy od lat sześćdziesiątych siedemnastego wieku jego zainteresowania kronikarskie rozszerzają się na Polskę, Brandenburgię i Szwecję, następnie także Holandię, Francję. Anglię, Włochy i Hiszpanię. Poświęca on miejsce takim wydarzeniom jak wojny z Turcją, koalicja państw europejskich zawiązana przeciwko Ludwikowi XIV, wojna szwedzko – duńsko-brandenburska – , oblężenie Wiednia przez Turków, wojna o niepodległość Niderlandów. W części opracowania poświęconej miastu Zamehl odnotowuje przypadki narodzin, śmierci, zawieranych małżeństw. Zamieszcza również uwagi dotyczące, pogody, temperatur, różnych zjawisk przyrodniczych i naturalnych w poszczególnych latach w różnych rejonach (np. zaćmienia słońca, komety). Sporo miejsca poświęca handlowi i rzemiosłu, wspominając m.in. o kursach walut, cenach poszczególnych towarów. W rozdziale poświęconym sądownictwu i wymiarowi sprawiedliwości znaleźć można u Zamehla liczne wzmianki o procesach czarownic i Żydów, które miały miejsce za jego czasów. Friedrich Zamehl Młodszy – (1643 – 1678), brat dwóch wyżej wymienionych, podobnie jak oni uczęszczał do Gimnazjum Elbląskiego, po zakończeniu tego etapu edukacji studiował teologię i filozofię w Królewcu oraz oddawał się podróżom. Przepisał i dopracował część pism starszego brata. Jego autorstwa jest natomiast Kurtzte Elbingische Chronika. Znaczna jej część pochodzi z odnośnego dzieła Ramse’a, wzbogacona jest jednak o dodatkowe informacje z innych źródeł. Thomas Prontnicki - autor kroniki kościelnej. Christian Treschenberg - (1659-1715); autor kontynuacji kroniki C. Ramsey’a, koncentrującej się na opisach zjawisk naturalnych, w tym katastrof jak powodzie i pożary, adnotacjach dotyczących popełnianych lokalnie przestępstw, obchodzonych uroczystości, wizyt szacownych gości, konfliktów między Radą a Gminą lub Starym a Nowym Miastem Ernst Horn - syn burmistrza Fabiana Horna, kolejny z kontynuatorów kroniki Ramsy’a, wstawki Horna nie są na ogół dużej wagi i dotyczą błahych wydarzeń; oprócz tego jest autorem Schläfer des Elbingischen Tiefes un was dem denkwürdiges angehet (so!) gestiftet und zusammengetragen von Ernestus Horn, Tiefherr etc. anno 1713. Wilhelm Rupson – (1664 – 1718), wywodził się z kupieckiej rodziny o angielskich korzeniach, ukończył Gimnazjum Elbląskie, gdzie zwracał uwagę nieprzeciętnymi zdolnościami, następnie kontynuował edukację na uniwersytecie w Rostoku i podróżował po Europie Pn. Do Elbląga powrócił 1689, osiem lat później objął funkcję pastora w kościele Bożego Ciała; główne dzieło jego autorstwa to Annalen von Elbing. Jeśli chodzi o wykorzystanie dostępnych materiałów historycznych, Rypson stoi pod tym względem wyżej niż większość jego poprzedników, jego dzieło jest zaś dzięki temu bardziej wszechstronne. Uwagę zwraca szczególnie opis ciężkich czasów, jakich miasto doświadczyło podczas wojny północnej Carl Ramsey Młodszy – (1652-1730), syn wymienianego wyżej C. Ramsaya, wójt, rajca i burmistrz, domniemany autor Manuscripta Elbingensia, aczkolwiek autorstwo tego dzieła przypisać należałoby częściowo innym osobom Dominic Meyer –(? – 1737), wywodził się z Królewca, dzięki korzystnym mariażom z elbląskimi patrycjuszkami związał się z miejscowymi znaczącymi rodzinami, co pomogło mu sprawować ważne urzędy w mieście; jest autorem kroniki opisującej w, jak pisze Toeppen, „prosty” sposób epizod brandenburskiej okupacji miasta Friedrich Herzberg – ( ? -?) – z zawodu piekarz, dobrzy sytuowany elblążanin, cieszący się powszechnym szacunkiem społeczności i z tego względu wybierany często rzecznikiem i przedstawicielem miasta przy pertraktacjach częstych w tamtych niespokojnych czasach; jest autorem dzieła Das bürgerliche Protokoll w których opisuje wydarzenia z lat 1698 – 1705, których był naocznym świadkiem.  Michael Kelch – dzwonnik w kościele Trzech Króli, autor Diarium Elbingischer Begebenheiten von 1698-1723,dzieła określonego w sumie przez Toeppena jako „ubogie“, nie pozbawionego jednak interesujących fragmentów. Philip Schröter – (?-1736), autor zarysu dziejów miasta począwszy od jego założenia do czasów współczesnych autorowi, Toeppen określa styl dzieła jako nieco przestarzały i rozwlekły.  David Braun – (1664-1737), sprawował z ramienia Polski urzędy burgrabiego Malborka i komisarza wojennego, następnie służył okupującym miasto Brandenburczykom. Posiadał imponująca bibliotekę, na która składały się dzieła z zakresu historii, polityki i prawa, w których to dziedzinach był dobrze obeznany, jest autorem prac dotyczących historii Prus, historii literatury i numizmatyki . Georg Daniel Seyler – (1686-?), absolwent uniwersytetu wittenberskiego; od 1720 profesor Gimnazjum Elbląskiego, 1735-1743 jego rektor, jak go charakteryzuje Toeppen „bardziej znany jako nauczyciel niż uczony”, wymagał by absolwenci Gimnazjum zamiast zwyczajowej mowy pożegnalnej wygłaszali dysputy historyczne, które zostały następnie opublikowane. Autor Elbinga literata – dzieła poświęconego elbląskim ludziom pióra oraz historii Biblioteki Elbląskiej. Seyler był również pasjonatem numizmatyki i kolekcjonerem monet Johann Wildfang – duchowny, autor Nov-antiqua Elbingensia, na które to dzieło składają się zestawione dane odnośnie ślubów i pogrzebów oraz fragmenty i wyciągi z kronik prowadzonych przez poprzedników Wildfanga (jak choćby Kurze Elbingische Chronik autorstwa Marli a Reylos’a czy Zeitregister K. T. Zamehla. Od tych wtórnych relacji bardziej interesujące są jednak autorskie zapiski Wildfanga, dotyczące interesujących go tematów (bractwo św. Jerzego w Elblągu, Georg Nenchen – (1685 – 1748), autor Eine Chronik i Beamtenkatalog; przy opisach niektórych, szczególnie interesujących autora wydarzeń jest Nenchen bardziej szczegółowy i wnikliwy niż jego poprzednicy, dotyczy to np. historii Gimnazjum Elbląskiego do 1536, gdzie rozwodzi się nad bogatymi zbiorami gimnazjalnej biblioteki. Jako źródło wykorzystywał Nenchen znacznie częściej i chętniej kroniki ziemskie niż miejskie roczniki, co przesądza o charakterze jego pracy, różniącej się nieco od relacji poprzedników Johannes Drabitz – (1682-1758) – autor dwóch prac: Kurtze Aufzeichnung der remarcabelen Dingen, welche ich sowohl in der Fredem als in meinem Vaterlande notiret und bemerket von 1703 i swoistej kontynuacji pracy zatytułowanej: „Continuation derer Sachen, welche sowohl auf unserem Rathause als auch im unserer guten Stadt elbing und ausser derselben vorgegangen. Von anno 1739 den 5.Januar“. Ostatni zapisek relacji przypada na rok 1758. Jak zauważa Toeppen, wbrew szumnemu tytułowi, zapiski odnoszące się do „obczyzny” w rzeczywistości obejmują jedynie miejsca takie jak Gdańsk, Kopenhaga. Lubeka i Hamburg. Opisywane przez Drabitza lata to bardzo niedobry okres w dziejach Elbląga, kiedy to miasto straciło na politycznym, gospodarczym i kulturalnym znaczeniu, przechodziło z rąk do rąk i było areną przemarszów licznych armii, tak więc wielu kronikarzy wzmiankuje o tym czasie bardzo lakonicznie. Drabitz jednak skrupulatnie odnotowuje przypadki przemarszów poszczególnych wojsk, płaconych kontrybucji, wojennych przestępstw. Równie szczegółowo rozwodzi się nad, zdaniem Toeppena, zupełnie nieistotnymi dla miasta wydarzeniami. Dodatkowo zarzuca mu Toeppen tendencję do samochwalstwa i wzmiankowania o własnych zasługach, szczególnie w zakresie dobroczynności Johann Heinrich Dewitz – (1706-1767), syn nadwornego aptekarza z nadania króla polskiego.Od najwcześniejszych lat miał pójść w ślady ojca i z tą myślą posłany został do Gimnazjum Elbląskiego, skąd jednak ojciec odebrał go, zrażony surowością nauczającego tam profesora Woyta. Kontynuował zatem edukację pod okiem pastora Nadebora w Nidzicy, gdzie uczył się języka polskiego i wprawiał w łacinie. Jako piętnastolatek rozpoczął naukę aptekarstwa. 1726/27 pracował w aptece swojego ojca, następnie wyruszył w podróż, obejmującą tereny Litwy i Polski. Do Elbląga powrócił 1734 od tego momentu zajął się pilnie studiami historycznymi. Jest autorem kilku pism dotyczących historii medycyny i aptekarstwa w Elblągu, gdzie uwzględnia postaci działających w mieście lekarzy, aptekarzy, znachorów etc. Oprócz tego jest autorem trzech prac o charakterze kronikarskim. Oprócz tego interesował się numizmatyką, genealogią, heraldyką i z tych dziedzin też pozostawił prace, spośród niektórych to zbiory i katalogi. Katalog monet, których kolekcjonowanie rozpoczął już w młodych latach, podczas podróży po Polsce i Litwie zostawił w spuściźnie gimnazjum Elbląskiemu, chcąc uniknąć rozproszenia zbiorów po swojej śmierci (mimo dwukrotnego ożenku nie miał dzieci).Toeppen wysoko ocenia rzetelność i wnikliwość Dewitza jako historiografa, jego wrażliwość na historyczny szczegół, a także zdolności manualne ujawnione przy sporządzaniu rysunków, herbów itp. Benedict Christian Hermann – (1713-1759), urodzony w Koburg , pełnił funkcje lokaja, kamerdynera i nadwornego chirurga arystokraty Carla Lubartowitza z którym przemierzył dużą część Niemiec, Polski, Prus, Szwecji i Danii; w Elblągu osiedlił się 1735, gdzie ożenił się z majętną wdową, nabywając tą drogą przywileje mieszczanina i uprawnienia majstra. Jest autorem dwóch prac: Merkwürdige historische und wahrhaftige Reisbeschreibung i drugiej bez tytułu. Pierwsza to relacja z jego podróży, w czasie których zgromadził materiały, które następnie posłużyły mu do zredagowania tego sprawozdania. Dzieło zwraca uwagę bogactwem materiału ilustracyjnego (miedzioryty, własnoręczne rysunki autora, mapy, plany, prospekty). Drugi z rękopisów zawiera m.in. autobiografię autora oraz opis i dzieje miast, które poznał a więc Koburg, Römhild i Elbląga. Dzięki temu, ze Hermann był przybyszem z zewnątrz, jego opis charakteryzuje się pewną świeżością spojrzenia, choć jednocześnie niewolny jest od pewnych merytorycznych błędów. Z drugiej strony autor podaje informacje (dotyczące np. budynków użyteczności publicznej), których wedle Toeppena próżno by szukać gdzie indziej. Daniel Georg Fuchs – (1723-1763), adwokat i notariusz, autor Elbingische Chronik, której podtytuł: Von zufälligen Dingen wskazuje na wtórny charakter dzieła Fuchsa w stosunku do wcześniejszej pracy Dewitza o tym samym podtytule, aczkolwiek są też i własne wstawki autora, np. dotyczące okupacji Elbląga przez obce wojska w latach 1626, 1698, 1703, 1710. Alexander Nicolas Tolckemit – (1715 – 1759), duchowny, autor prac poświęconych elbląskim duchownym i nauczycielom, przetłumaczył również (z łaciny na niemiecki) „Elbinga Literata” G.D. Seyler’a; Toeppen docenia z jednej strony wartość poznawczą dzieł Tolckemita, z drugiej strony krytykuje je za „przesłodzony i świętoszkowaty” ton, zniechęcający czytelnika do lektury Johann Lange – (1706 – 1781), rektor Gimnazjum Elbląskiego w latach 1745-1781); z okazji uroczystości rocznicowej Gimnazjum przygotował wraz z uczniami inscenizację dziejów szkoły, której treść została później opublikowana w formie drukowanej pod tytułem: Historisches Denkmal der dreimal fünfzigsten Jubelfeier des Gymnasii in Elbing von Erbauung des ansehnlichen Schulgebäudes. Publikacja uzupełniona jest (jak w przypadku erraty) dodatkowymi arkuszami papieru, na których autor zamieścił różne informacje dotyczące szkoły: wykazy uczniów i nauczycieli, dane dotyczące szkolnych pomieszczeń, uroczystości etc. Inna ważna praca Langego, nad którą długo pracował, to Genealogische Tabellen einiger Familien In Elbing . Do zasług Langego należy również odnowienie i uporządkowanie katalogu kolekcji monet Dewitza , która była w posiadaniu Gimnazjum Johann Daniel Hoffmann – (1701 – 1766); rodowity torunianin, zajmował się historią Polski i Prus; autor szeregu rozpraw dotyczących historii i języka polskiego. Jako historyka interesowała go szczególnie postać wielkiego mistrza Heinricha von Hohenlohe, jako nadawcy miastu aktu lokacyjnego. Interesujący się również, podobnie jak wielu pokrewnych mu badaczy, numizmatyką, opublikował Beschreibung verschiedner Münzsorten, welche die Stadt Elbing von je her prägen. lassen Johann Georg Neumann – (1716-1778); pastor w Łęczu i Przezmarku, 1758 przeniesiony do elbląskiego kościoła Trzech Króli; jeszcze przed rozpoczęciem pracy w Łęczu zajął się gromadzeniem dokumentów, przepisywał kościelne epitafia, do zbioru tego dołączył pisma G. Zamehl’a i W. Rupsona i opatrzył tytułem: Sum Johannes Georgii Neumann, Elbingae 1747, poza tym opracował zbiory dotyczące historii miasta i elbląskich rodów. Neumann był też pierwszym, który interesował się lokalnymi pieczęciami Samuel Franz Grüttner – (1722-1781), autor „Geographisch-historische Darstellung“ i Zuverlässige Nachricht von Elbing Heinrich Döring – (1690 - 1767), członek cechu piwowarów oraz przewoźników i armatorów, aktywnie – podobnie jak swego czasu biskup S. Karnkowski - przeciwstawiał się wszechwładzy Rady Miejskiej, doprowadził do procesu przed polskim sądem, chcąc przeforsować reformy prowadzące do demokratyzacji Rady; do grona historyków i historiografów zaliczyć go można właśnie dzięki owemu procesowi a ściślej jego dokumentacji, którą Döring zgromadził i opracował Samuel Kienast – (1702 – 1782) ; do roku 1722 uczęszczał do Gimnazjum Elbląskiego, następnie studiował na uniwersytetach w Gdańsku, Wittenberdze i Lipsku; w Elblągu sprawował funkcje kaznodziei w kościołach Św. Anny i Św. Marii, pod panowaniem pruskim zarządzał inspektoratem szkół i kościołów, autor dziennika z czasów gdy prowadził inspektorat; zamieszczał w nim zarówno dane historyczne (zajęcie miasta przez Prusaków, hołd polskiej szlachty w Malborku, pierwsza wymiana garnizonu) jaki dane odnośnie badanych szkół i kościołów Wilhelm Crichton – (1732 – 1805), pochodził z Królewca, Toeppen włączył go do grona elbląskich historyków i historiografów ze względu na to, iż jest twórcą dzieła dotyczącego Elbląga i bazującego na elbląskich opracowaniach (C. E. Ramsey’a i Jacoba Roule) Gottfried Gotach – (1724 – 1795) autor kroniki, której przedmiotem jest, co warte odnotowania - nie jak było we wcześniejszych przypadkach – Stare lecz Nowe Miasto. Jego ojciec był farbiarzem, szybko odumarł rodzinę, zaś jego ojczym nie uważał, by przyszłemu farbiarzowi było potrzebne coś więcej niż umiejętność pisania, liczenia i znajomość religii. Na jeden rok został posłany do Olsztynka, by nauczyć się języka polskiego. Wbrew swoim zainteresowaniom wyuczył się farbiarstwa i podjął pracę w farbiarni ojczyma. Był samoukiem, interesowała go chemia i wszelkie manualne zajęcia, jak rysowanie i szrafowanie. Gdy w 1746 powrócił do Elbląga po jednorocznym pobycie w Sztokholmie, ojczym podarował mu farbiarnię. Interesy przez niego prowadzone rozwijały się dobrze, w roku 1757 został członkiem sądu nowomiejskiego. Kronika Gotacha jest unaocznieniem animozji jakie zachodziły pomiędzy mieszkańcami Nowego a Starego Miasta – bogatszymi i bardziej wpływowymi, uwagę zwraca wyrażane przez niego zadowolenie z powodu przyłączenia Elbląga do Prus, gdyż jako mieszkaniec Nowego Miasta wiązał z tym faktem nadzieje na ochronę Johann Heinrich Amelung – (1746 – 1796), handlowiec i przełożony szkoły dla biedoty, najważniejszym osiągnięciem Amelunga była kontynuacja kroniki zapoczątkowanej przez Rupsona i Dewitza. Oprócz tego gromadził związane z Elblągiem dokumenty oraz katalogował monety i pieczęcie. Jest tez autorem pracy poświęconej pruskim herbom i godłom, począwszy od (co z entuzjazmem odnotowuje Toeppen) herbów z najstarszych pogańskich czasów. Amelung był też twórcą odwzorowań miejskiej topografii i autorem opracowania dotyczącego historii i statutu prowadzonej przez niego placówki Geschichte und Verfassung der Armenschule in Elbing Samuel Gottlieb Fuchs – (1726 – 1797), 1755-1765 sprawował funkcje sekretarza miejskiego, następnie został rajcą w ratuszu staromiejskim. Autor prac, spośród których cześć ma charakter zebranych dokumentów i wypisów, a część to autorska relacja historyczna Fuchsa. Najbardziej samodzielne prace Fuchsa to 2 pisma; jedno dotyczące dziejów handlu w mieście a drugie dotyczące historii kościołów. Na uwagę zasługuje fakt, że praca o handlu to pierwsza w dziejach Elbląga monografia dotycząca tego tematu oraz zakres czasowy i szczegółowość w podejściu do zagadnienia. Abraham Grübnau – (1740 – 1823) – syn kupca i piwowara, wyspecjalizował się w handlu tkaninami. W 1772 został oficjalnie browarnikiem i uzyskał obywatelstwo miejskie. Wkrótce potem poślubił córkę pryncypała i przejął jego interes. Zaopatrywał w ubiory urzędników miejskich, po przejściu Elbląga pod panowanie pruskie został deputowanym z ramienia elbląskich kupców a następnie starszym, który to urząd sprawował przez szereg lat. Po przywróceniu samorządności miejskiej w Prusach 1809 został wybrany jednym z pierwszych cywilnych członków magistratu, z okazji pięćdziesiątej rocznicy wcielenia Elbląga do państwa pruskiego przyznano mu dyplom honorowego obywatela miasta. Największą pasją Grübnaua była historia jego rodzinnego miasta. Nie szczędząc koszów nabywał związane tematycznie z Elblągiem ksiązki, mapy, rękopisy i monety, gromadząc w ten sposób bogatą kolekcję. Jak pisze Toeppen, „masowo” kopiował starsze kroniki i dokumenty (poczynając od szesnastowiecznego peanu Falka na część Elbląga). Po zajęciu miasta przez Francuzów Grübnau popadł w finansowe tarapaty (zarekwirowano mu cały skład towarów) w związku z czym odsprzedał miastu swoją cenną kolekcję. Z historycznych prac Grübnau’a wymienić wypada pismo dotyczące przywilejów nadanych miastu zarówno przez zakon krzyżacki jak i królów polskich. Był też, jak wielu spośród jego poprzedników zapalonym zbieraczem i badaczem monet. Michael Gottlieb Fuchs – (1758 – 1835), nauczyciel w gimnazjum, następnie profesor tamże; syn Samuela; w swoich pracach bazował niejednokrotnie na materiale opracowanym przez ojca. Fuchs planował stworzyć zarys dziejów miasta od jego początków, nie ukończył jednak pracy, a samą kronikę określa Toeppen jako w swym zamyśle nietrafioną, nie ujmując jej zarazem pewnej wartości poznawczej. Wydane przez niego prace to: Nachricht von dem Elbingischen Gymnasium und dessen Verfassung seit der Stiftung desselben bis auf die gegenwärtige Zeit, nebst einem Anhange: von der Gymnasialbibliothek, Nachricht über die königl. preussische Besitznahme der Stadt Elbing zur Erinnerung nach 50 Jahren i Die Stiftung der Armenschule auf der Lastadie zur Einweihung des neuen Schulgebäudes. Na uwagę zasługuje wielość źródeł, którymi autor się posiłkował, pomocne były mu zwłaszcza, jak sam przyznaje, zbiory A. Grübnaua, dokumenty registratury magistratu i dokumenty archiwum miejskiego, a także księgi hipoteczne i dokumenty registratury intendentury. Johann Jacob Convent – (1779 – 1813) po ukończeniu klasy secunda Friedrichscollegium w Królewcu, przejął rodzinną firmę handlową, podróżował po Francji i Holandii. Zgromadził kolekcję okazów przyrodniczych, dzieł sztuki i obiektów historycznych. Urządził salę nazwaną później jego imieniem w elbląskim Industriehaus, gdzie wyeksponowane były dla publiczności obiekty z jego zbiorów. Dziełem Conventa jest bardzo obszerna, bo 10cio tomowa kronika w ośmiu częściach. Jest to jedyne źródło, w którym zapoznać się można np. z historią elbląskiego introligatora Josuy Ketlera, który został guwernerem na dworze szacha indyjskiego i jego wysłannikiem do Wielkiego Mogoła. Jako jedyny podaje również Convent informacje o śmierci w Elblągu w 1866 pana von der Linde, który na skutek oszustw jakich się dopuścił będąc gdańskim rajcą uciekł do Elbląga. Najbardziej interesującym elementem kroniki są załączone dodatki (dokumenty miejskie i handlowe, testamenty, rozporządzenia i przywileje polskich królów, programy szkolne, wiersze okolicznościowe) Heinrich Ferdinand Neumann – (1792 – 1809) , po ukończeniu Gimnazjum zgodnie z wola ojca, choć wbrew własnym zainteresowaniom poświęcił się farmacji. 1817 przejął ojcowską aptekę, którą jednak odsprzedał 1833. 1834 – 1848 był rajcą, zrezygnował jednak z własnej woli z tego urzędu, gdyż – jak pisze Toeppen – nie odnajdywał się na stanowisku w niespokojnych czasach, które nastały. Neumann jest autorem registru zbiorów S. G. Fuchsa i A. Grübnaua (pośród nich odnalazł niezwykle cenny rękopis, zawierający oprócz prawa lubeckiego, również pruskie, polskie oraz słownik niemiecko – pruski). Pierwsze historyczne prace Naumann’a to wyciągi ze źródeł archiwalnych, jak choćby wypisy z ksiąg handlowych głównie z czasów krzyżackich, które dają doskonały wgląd w życie miasta w tamtych czasach. Naumann opracował też pisma dawnych elbląskich historiografów oraz np. księgę zawierającą spis miejskich budynków, ich lokatorów oraz przynależne parcele. Naumann uszeregował te dane według poszczególnych ulic, a następnie w formie tabelarycznej dodał (zaczerpnięte z innych źródeł) dane odnośnie kolejnych mieszkańców każdego budynku aż do roku 1825, tworząc w ten sposób zarys historyczny każdego budynku w mieście.

Źródło: "Die Elbinger Geschichtsschreiber und Geschichtsforscher in kritischer Uebersicht vorgeführt von Dr. Toeppen s. 197 W :Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins. Heft XXXII, Danzig 1892