Zarys historii medycyny (przykłady ze zbiorów zabytkowych Biblioteki Elbląskiej)

Medycyna jest jedną z najstarszych nauk, której podstawy stworzył najwybitniejszy lekarz grecki Hipokrates (ok.460-377 r.p.n.e.). W swoim dziele „O dawnej medycynie” przedstawił poglądy i metody lecznicze z przeszłości. Napisał także traktat: „O powietrzu, wodach i klimatach”, w którym podkreślał znaczenie czynników środowiskowych na zdrowie ludzkie. Nie jest łatwe ustalenie początków historii medycyny jako nauki. Momentem uchwytnym dla dzisiejszych badaczy jest ukazanie się pierwszych dzieł, traktujących o medycynie, o życiu lekarzy i przeszłości. Za początek biograficznego okresu historii medycyny przyjmuje się napisanie przez lekarza arabskiego Ibn Abi Usejbi (1203-1269) życiorysów 399 lekarzy hinduskich, greckich, rzymskich i arabskich. Kolejnymi byli ; Guy de Chauliac (1300-1368) i Giovanni Tortilli (1400-1466), którego utwór napisany był w formie listów. Kolejnym etapem rozwoju historii medycyny, rozpoczynającym się w XVI stuleciu, było opisywanie pism medycznych. Stąd też okres nazywany był biograficzno-literackim. Pierwszym drukowanym dziełem było „Liber de medicinae clarin scriptoribus, (1506) – Symphoriena Champiera. Jest to dzieło przedstawiające zarówno lekarzy jak i ich pisma, postaci historyczne – wzbogacone legendami oraz postaciami bogów m.in. Apolla i Asklepiosa. Okres ten zbliża swoją formą dzieła do wydawnictw encyklopedycznych, w których widnieje układ alfabetyczny lub tematyczny. Biblioteka Elbląska w swoich zbiorach posiada wiele dzieł związanych z medycyną, jej rozwojem i historią. Są m.in.: Lange Johannes(1485-1565)„Medicinalium epistolarum miscellanea : varia ac rara cum eruditione, tum rerum scitu dignissimarum, Basileae, 1554-1560, syg. Ob.6.II.3721 ; Mercurialis Hieronimo “Medici celeberrimi ac praestantissimi, et professoris quondam in nobilissimis academiis…Medicina practica seu de cognoscendis, discernendis et curandis omnibus humani..” (Francofurti a/M, 1602), syg. Ob.7.III.754.  Hieronimo Mercurialis (1530-1606) – lekarz włoski z Forli ; naukowiec, badacz, autor wielu traktatów lekarskich oraz wykładowca w Padwie, Bolonii i Pizie. Jego dzieło “Medici celeberrimi ac praestantissimi…” to podręcznik medyczny napisany w języku łacińskim. Tekst zawiera liczne marginalia oraz indeks rzeczowy. Jan Hieronim Chrościejowski – (1555-1628) – syn Stanisława, lekarza, burmistrza Poznania – był jednym z uczniów sławnego w tamtych czasach Hieronima Mercurialisa. Mistrz zlecił młodemu, zdolnemu polskiemu słuchaczowi opracowanie swoich wykładów. Tak powstał traktat „ De morbis puerorum tractatus locupletissimi, variaq ; doctrina referti non solum medicis, verumetiam philosophis magnopere utiles ; ex ore Excellentissimi Hieronymi Mercurialis foroliuiensis medici clarissimi diligenter excepti, atque in libros tres digesti…” ( syg. Pol.6.II.1720 ). Jest to dzieło obszerne, zawierające całą ówczesną wiedzę na temat pediatrii. Tekst podzielony został na trzy części : choroby zewnętrzne, wewnętrzne i pasożytnicze. Podręcznik był aktualny jeszcze w XVIII wieku. Cieszył się wielkim uznaniem i uważany był za najobszerniejszy i najpoczytniejszy podręcznik z tej dziedziny. W niewielu dokumentach pojawiają się informacje o tym iż to Chrościejowski jest autorem tego dzieła. Sława mistrza przyćmiła jego dokonanie, a przecież był faktycznym autorem podziwianego opracowania. Podręcznik tłumaczony był na wiele języków obcych i doczekał się aż 6 wydań. Druk posiadany przez Bibliotekę Elbląską na karcie tytułowej posiada rękopiśmienną dedykację wydawcy, Jana Chrościejowskiego (dla Zachariasza Barthena) oraz drukowaną dedykację dla senatora miasta Poznania. Znajdujemy twórczość Wojciecha Oczko (1537-1599) – jednego z twórców polskiej medycyny, lekarza nadwornego królów polskich : Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy. Pisarz, autor dzieła o leczeniu balneologicznym „Cieplice”, w którym dokonał m.in. klasyfikacji wód leczniczych występujących w Polsce. Posiadane przez Bibliotekę Elbląską starodruki z zakresu medycyny są niezwykle interesujące i bardzo cenne. Druk współoprawny jest z innym dziełem medycznym. Jest to druk wydany w 1635 r., traktujący o wodolecznictwie „O wodach w Druzbaku y Łęckowej” Jana Innocentego Petrycego - historiografa, doktora filozofii i medycyny. Wśród jego pacjentów był wojewoda krakowski Stanisław Lubomirski, który zapraszał go do swojej posiadłości (w starostwie spiskim). Tutaj właśnie Petrycy zbadał i opisał właściwości lecznicze miejscowych wód mineralnych. Najstarszym drukiem medycznym w Bibliotece Elbląskiej jest wydany w 1581 r. „Przymiot” Wojciecha Oczki. To traktat medyczny, zawierający całokształt ówczesnej wiedzy na temat kiły. W dziele swym autor po raz pierwszy podał polską terminologię medyczną (syg. Pol.6.II.241-242). Jeszcze innym drukiem jest : „O cieplicach we Skle Ksiąg Troie. Przez Erazma Syxta Philozophiey y Medicyny Doktora Napisanych..”.(1617) (syg. Pol. 7. II. 303) Erazma Sixtusa (właśc. Mrzygłóda) (1570-1635) – doktora medycyny i filozofii. W swoim dziele opisuje źródła wody siarczanej we wsi Szkło niedaleko Lwowa. Autor powołuje się na inne źródło o tych wodach, a mianowicie na Cieplice W. Oczki. Sixtus E. traktuje zatem swoje dzieło jako uzupełnienie do w/w pozycji. W tym samym czasie zaczęły ukazywać się również pierwsze druki związane z leczeniem ziołami. Pierwszym ciągłym tekstem (liczącym ok. 900 stron) w języku polskim był zielnik : „O ziołach i mocy ich” autorstwa Stefana Falimirza, zaraz po nim zielnik Spiczyńskiego oraz Szymona z Łowicza, autora encyklopedii lekarskiej. Zielniki zawierały nie tylko opisy roślin, ale również porady kulinarne, gospodarcze i ogrodnicze. Rozpoczęto naukowe opisywanie nowych roślin i surowców leczniczych, a upowszechniony już wtedy wynalazek druku umożliwił popularyzowanie wiedzy o lekach. Wyróżniały się one prawidłowymi opisami roślin leczniczych oraz realistycznymi rycinami, szkicowanymi z natury. Do najważniejszych opracowań polskich tego typu należały : Herbarz polski Marcina z Urzędowa, napisany w połowie XVI w., ale wydany drukiem w Krakowie dopiero w 1595 r. w 22 lata po śmierci autora, oraz zielnik polski : „Zielnik herbarzem z języka łacińskiego zowią to jest opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutków y mocy ziół wszelakich…” autorstwa Szymona Syreńskiego (Syreniusza) (1613 r.) sygn. Pol.7.IV.41 sławnego w XVII w. profesora Akademii Krakowskiej, lekarza, botanika, najwybitniejszego z polskich badaczy leczniczych ziół. To największy polski zielnik, zawierający opisy 765 gatunków roślin (liczącego 1500 stron wielkiego formatu), był w owych czasach najobszerniejszym opracowaniem dotyczącym ziołolecznictwa w Europie. Można w nim znaleźć nie tylko recepty leków roślinnych, ale i przepisy potraw, sposoby leczenia bydła domowego, odnotowane są dawne zwyczaje i obrzędy związane z roślinami. Wiek XVII – to okres prac pisanych w językach narodowych. Do tej grupy należy także pierwsza polska publikacja z historii medycyny : „Chronologia medica cum titulis honorificis…(Kraków, 1635) autorstwa Bartłomieja Dylągowskiego (zm. W 1653 r.) Wśród wybitnych lekarzy wszystkich narodów wymienił autor nazwiska dziesięciu lekarzy polskich. Najciekawsze z nich to Daniela Leclerca „Historie de la medecine” (1696) oraz Johna Freinda „History of physic from the time of Galen to the beginning of 16th century (1725-1726). Biblioteka Elbląska posiada podręcznik medyczny niemieckiego lekarza Friedricha Hoffmanna (1660 - 1742) “Medicinae rationalis systematicae : tomi 2 varti, specialis morborum pathologia, et huic superstructa solida therapia cum medendi methodo cautelis clinicis, et morborum (1737, syg. Pol.8.II.367) . Hoffmann zajmował się pediatrią, wodami mineralnymi oraz meteorologią. Opisał wiele jednostek chorobowych w tym różyczkę i zapalenie wyrostka robaczkowego, badał system nerwowy. Znany jest również jako autor książki o czarownicach „De potentia diaboli in corpora”. Dla epoki oświecenia charakterystyczny jest kolejny etap rozwoju historii medycyny – kierunek pragmatyczny. Najważniejsza stała się analiza przeszłości, a nie ciekawostki z życia lekarzy i odnotowanie ich dzieł. Autorem, który zapoczątkował ten etap, był Philipp Gabriel Hensler (1733-1805) – „Geschichte der Arzneykunde” (1792), który nie tylko opisał wydarzenia historyczno-medyczne, ale przedstawił również ducha epoki, w jakiej się one dokonywały. W zabytkowych zbiorach odnajdujemy jego dzieło „Anzeige der haupt sächlichsten Rettungsmittel derer, die...”(1770, syg. 91491). Hensler, lekarz powiatowy zanim został profesorem medycyny w Kilonii był prawnikiem i pracownikiem biblioteki uniwersyteckiej. W swojej książce „Anzeige der hauptsächlichen Rettungsmittel …“ przedstawił wykaz środków ratowniczych, jakie mogą być zastosowane przy powypadkowej utracie przytomności lub bezpośrednim zagrożeniu życia. Omówione są sposoby ratowania topielców, duszących się, pozornie nieżyjących noworodków, duszących się dzieci, otumanionych dymem i oparami, zatrutych (np. lekarstwami), krztuszących się połkniętymi przedmiotami, przemarzniętych oraz poszkodowanych w wyniku innych wypadków. W zasobach Biblioteki Elbląskiej znajduje się również praca na temat oddziaływania wyobraźni na reakcje ludzkiego ciała. Jak zaznacza autor, praca była oparta na wynikach nowych odkryć i badań naukowych : „Wirckungen der Einbildungskraft in den menschlichen Cörper aus den Gründen der neuern Weltweißheit hergeleitet, 1744 „ (syg. 91492). Uczeni oświeceniowi z entuzjazmem zajmowali się zjawiskami także z pogranicza medycyny, psychologii, psychiatrii, np. zagadnieniami snu, wyobraźni, przywidzeń, urojeń etc. Autor – Ernst Anton Nicolai (1722-1802) w 1740 rozpoczął studia medyczne w Halle. W 1745 uzyskał tytuł doktora, trzy lata później został mianowany profesorem nadzwyczajnym. Zajmował się okulistyką i powadził badania wydając publikacje z zakresu wszystkich prawie dziedzin medycyny, m.in na temat łez, patologii, psychologii zmysłów, omamów wzrokowych, poronień, położnictwa. W 1758 został powołany na uniwersytet w Jenie, który w tym czasie przeżywał okres swojego rozkwitu i świetności. Wśród słuchaczy Nicolai’ego był też na przykład J. W. Goethe. Kurt Sprengel (1766-1833) – w swoim pięciotomowym dziele „Versuch einer pragmatischen Geschichte der Arzneykunde”, wydanych w latach 1792-1803 analizował rozwój lekarski łącznie ze współczesnymi jej wydarzeniami z innych dziedzin i wiązał je przyczynowo. Podręcznik jego był przez długie lata podstawą nauczania historii medycyny. Ten niemiecki profesor botaniki i lekarz, szczególnie był uzdolniony w przyswajaniu języków obcych. Studiował teologię i medycynę, gdzie biegle władał łaciną, greką i językiem arabskim. Pracował jako profesor zwyczajny wydając wiele prac poświęconych botanice i medycynie. Wśród wydanych przez niego książek Biblioteka posiada trzytomowe dzieło “Anleitung zur Kenntniss der Gewächse in Briefen - Samml. 1-3, 1802-1804 (syg.100838). Książka jest napisana w formie listów (ciekawy przypadek literatury epistolograficznej, gdyż dzieła naukowe zwykle do niej nie należą, z drugiej list był gatunkiem literackim, do którego chętnie sięgano w epoce oświecenia). Listy omawiają poszczególne zagadnienia z dziedziny botaniki. Pracę swą zadedykował ówczesnej królowej Prus Friederike von Hessen-Darmstadt. Koniec XVIII w. to czas ochrony zdrowia. Pojawia się prekursor koncepcji zdrowia publicznego - Johan Peter FRANK, który w 1779 r. określa je jako „sztukę ochrony zdrowia”. Podkreślał w swoich dziełach związek zdrowia z warunkami bytowania, społeczną wagę zdrowia oraz odpowiedzialność administracji państwowej za ochronę zdrowia obywateli. W zbiorach widnieje egzemplarz „Grundsätze über die Behandlung der Krankheiten des Menschen” (1807) syg. 104301 (założenia leczenia chorób u ludzi). Pojawia się Edwin Chadwick - współtwórca pierwszej ustawy o zdrowiu publicznym w Wielkiej Brytanii w 1848 r. ; Rudolf Ludwig Karl Virchow (1821-1902 ) – niemiecki patolog i antropolog. W 1839 roku otrzymał stypendium wojskowe które pozwoliło mu na podjęcie studiów medycznych. W latach 1849-1902 profesor uniwersytetów w Würzburgu i Berlinie. Twórca teorii patologii komórkowej, która, choć błędna (wsławił się niefortunnymi polemikami m.in. z Pasteurem) przyczyniła się do rozwoju współczesnej patologii. Jako jeden z pierwszych wykonywał biopsje, sformułował pojęcie białaczki, pozostawił cenne prace na temat nowotworów, zakrzepów, zatorów i gruźlicy, zajmował się także mianownictwem medycznym. Jest też autorem książki, wspomnień z podróży do Egiptu : „Medicinische Erinnerungen von einer Reise nach Aegypten“ (syg. 102083). Pisana z perspektywy lekarza zawiera wiele specyficznych spostrzeżeń i uwag, m. in. na temat często spotykanych chorób (choroby płucne, nieżyty, za to brak malarii), zaopatrywania w wodę pitną, zwyczajów higienicznych mieszkańców (natłuszczanie ciała i włosów olejkami), diety, podyktowanego warunkami klimatycznymi ubioru, służby zdrowia oraz szpitala arabskiego w Aleksandrii i niemieckiego szpitala w Kairze. Medicinischer Almanach für das Jahr : 1839, 1841, 1842 - Jg. 4, 6-7, (syg.010807) „Almanach medyczny”, roczniki czasopisma wydawanego przez wydawnictwo „Liebmann & Comp.” w Berlinie. Autor, Johann Jacob Sachs - doktor medycyny, chirurgii i położnictwa oraz filozofii przedstawił szeroką gamę problemów i zagadnień z dziedziny medycyny. Roczniki zawierają : poezje, artykuły m. in. na temat homeopatii i hydropatii, roczny przegląd nowych odkryć i dokonań w dziedzinie medycyny, relacje z podróży i kongresów, doniesienia o przyznaniu tytułów i odznaczeń. Opisane były dokonania medyczne w dziedzinie patologii, terapii, chirurgii, okulistyki, położnictwa, ginekologii, pediatrii oraz sprawozdania, relacje, kroniki osobowe jak i nekrologi. W magazynach Biblioteki znajdziemy książki znanych elbląskich patrycjuszy, a wśród nich m.in : Johanna Heinricha Dewitza - nadwornego aptekarza królewskiego i wójta. Dewitz interesował się dziejami medycyny elbląskiej, nawet jedno dzieło z tego zakresu zostało wydane drukiem w 1750 roku. Był autorem ciekawej pracy o minerałach i roślinach lekarskich okolic Elbląga, jednym z wielu wykształconych osób elbląskiej społeczności, bibliofilem zakupującym książki na aukcjach. Inny utwór przedstawia krótki opis uroczystości pogrzebowych sztumskiego lekarza Carla Ferdinanda Weddinga oraz poświęconą mu notkę biograficzną, z której wynika, iż był on pełnym zapału lekarzem. Śmierć jego nastąpiła w wyniku choroby której nabawił się podróżując do pacjenta. Opis do tej uroczystości znajdziemy w „Kurze Beschreibung der Feierlichkeit, welche am Beerdigungstage des Königl…(1840)( syg. 219114). Z elbląskich lekarzy występujących w literaturze odnajdujemy również : Jakuba Barnera (1640-1683) czy Walerego Fiedlera (1525-1595), który w Elblągu był rektorem w Gimnazjum Elbląskim jednocześnie prowadząc praktykę lekarską. Wiek XIX w Polsce, to nauczanie historii medycyny w trzech uczelniach. W Krakowie prowadził je Franciszek Kostecki (1758-1844), w Warszawie August Dziarkowski (1747-1828), a w Wilnie Konstanty Porcyanko (1793-1841), a duże zmiany przyniosły wykłady Fryderyka Hechela (1795-1851) profesora medycyny sądowej i policji lekarskiej. Czas ten przyniósł obronę pierwszych doktoratów, m.in. Józefa Oettingera (1818-1895), który jako pierwszy z Polaków później habilitował się z tego przedmiotu. Z inicjatywy Adama Wrzoska (1875-1965), a w Wilnie Władysława Szumowskiego (1875-1954) - wprowadzono historię medycyny jako przedmiot obowiązkowy na wydziałach lekarskich wszystkich polskich uniwersytetach. Do rozpowszechnienia wiedzy o medycynie zasłużył się Józef Polak (1857-1928), w 1885 r. założył czasopismo „Zdrowie Publiczne” ukazujące się do dziś. Wraz z Bolesławem Prusem był współzałożycielem Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego (1898 r.), przekształconego następnie w Polskie Towarzystwo Higieniczne. Popularność w świecie zdobyła polska szkoła historii medycyny po kongresie w Rzymie, w roku 1930, ze względu na oryginalną koncepcję dydaktyki tego przedmiotu, którą przedstawił właśnie W. Szumowski. Uznanie zyskał też jego podręcznik „Historia medycyny filozoficznie ujęta” (1935). Wymieniając autorów i dzieła związane z medycyną należy również wymienić Emila Adolfa von Behringa (1854 - 1917) – bakteriologa niemieckiego, uważanego za twórcę immunologii, laureata pierwszej Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny w 1901 roku. Posiadany przez Bibliotekę egzemplarz „Behring zum Gedächtnis”(Berlin 1942) syg. 57211, zawiera teksty mów i wykładów naukowych, wygłoszonych z okazji uroczystości wspomnieniowych ku czci Emila von Behringa. Uroczystości te odbyły się 4-6 grudnia 1940 w Marburgu, gdzie uczony za życia kierował Instytutem Higienicznym. Miały one niezwykle uroczysty charakter i bogatą oprawę, zapewne zwłaszcza z tego powodu, iż zmarły uchodził za „zbawcę dzieci” (prowadzone przez niego badania nad dyfterytem pozwoliły ograniczyć umieralność na tę chorobę, wcześniej umierało na nią nawet co drugie dziecko). Wygłaszane wykłady dotyczyły m. in. gruźlicy, antygenów i przeciwciał. Wśród dzieł jakie posiada Biblioteka można odnaleźć również literaturę humorystyczną związaną z medycyną. Przykładem jest śpiewnik Elbląskiego Stowarzyszenia Lekarskiego : „Lieder des Elbinger ärztlichen Vereins, Elbing 1898 (syg. IV.9.2 Elbląg) wydany przez „wesołą komisję” z okazji Nowego Roku 1898. Zawiera humorystyczne, nieraz frywolne piosenki z różnych lat, ułożone przez członków Stowarzyszenia na różne okazje – najczęściej rocznice powstania Stowarzyszenia. W dużej części traktują one o poszczególnych elbląskich medykach – ich specjalizacji i charakterystycznych cechach. Zbiorek zawiera wiersze Russaka, Aefnera, Cohna, Blezera, Hantela. Na stronie tytułowej widnieje motto Horac’ego „Nunc vino pellite euras” (smutek utopmy więc w winie). W tekście przewijają się też inne cytaty i motta, m.in.Martina Lutra oraz Schillera. Ciekawymi są też wiersze i druki okolicznościowe z zapiskami o tematyce lekarskiej i środowisku medycznym (np. o chirurgii). Rps. 1172/I – rękopis zawiera zaproszenie na uroczystość z okazji 25 rocznicy założenia fabryki skierowana do dra Laudon'a. Inny rękopis, “Aus dem Sieges-Jahre 1870/71, Kriegsfahrten eines Truppenarztes vom X. Armee-Corps, 2. Hannöverschen Dragoner-Regiment Nr. 16, Elbing 1885, syg. 108589 - to dzieło Georga Hantela (1845-1908)- z wykształcenia doktora medycyny. Georg pochodził z Fromborka, sprawował funkcję radcy sanitarnego w Elblągu, był również lekarzem polowym 10-go korpusu armii, drugiego hanowerskiego regimentu dragonów. W książce przedstawił wspomnienia z wojny prusko-francuskiej 1870/1871. Autor tekstów pisanych w dialekcie, napisał m.in. pieśń “Kahlberger Strandgut“(1855). To właśnie do tego utworu „Wieniec pieśni” wielokrotnie układano melodie i często go śpiewano. Inny jego utwór to „Pożegnanie wojownika”, pieśń ofiarowana ustępującemu porucznikowi Szczepańskiemu przez oficerów medycznych dystryktu piechoty w Malborku. Hantel pisał też teksty sztuk teatralnych, wystawianych często na elbląskiej scenie. Biblioteka Elbląska posiada w swoich zbiorach afisze z 01,10 i19.01.1889 roku, zapowiadających sztukę „Pieśń” będącą parabolą z żywym obrazem, autorstwa Georg’a Hantel’a oraz afisz teatralny sztuki "Pierwszy styczeń" oraz "Książę Fryderyk" wystawionych 14 stycznia 1889 roku. W ciągu stuleci następował postęp w metodach i badaniach medycznych czego owocem są książki, czasopisma i inne dokumenty zachowane do dzisiaj. Praca lekarza - to nie tylko praca przy łóżku chorego. Biblioteka Elbląska w swoich zbiorach posiada wiele egzemplarzy związanych z medycyną i jej historią - prac oczywiście na różnym poziomie. To nie tylko traktaty, rozprawki i literatura naukowa. Jak widać na przykładach, wielu lekarzy chwytało za pióro aby podzielić się swymi obserwacjami i pokazać swoje środowisko medyczne w sposób humorystyczny i zabawny - w wierszach, piosenkach czy sztukach teatralnych.

Źródła : Historia medycyny pod red. Tadeusza Brzezińskiego, Wyd. 2 popr., Warszawa, 1995 Andrzej Baszkowski, Komisja Historii i Filozofii Medycyny, W : Wielkopolska Izba Lekarska, luty 2008, s. 20 (18 .12.2007 r. na posiedzeniu Komisji i Filozofii Medycyny PTPN w Poznaniu o podręczniku J.H. Chrościejowskiego „De morbis puerorum tractatus locupletissimi…”, wypowiedziała się dr Katarzyna Surdyk)

Na zdjęciu - Józef Oettinger (1818-1895) – pierwszy Polak habilitowany z historii medycyny

http://www.genealogia.okiem.pl/foto2/displayimage.php?pid=41611

(tł. tekstów z jęz. niem. – Joanna Szkolnicka)