Uczniowie Gimnazjum Elbląskiego - XVI-XVIII w. (przykłady ze zbiorów zabytkowych Biblioteki Elbląskiej)

Pierwszą luterańską szkołą średnią na ziemiach polskich było gimnazjum w Elblągu. Powstało ono w 1535 r. pod kierownictwem Wilhelma Gnapheusa. Na początku swojej działalności, chcąc pozyskać uczniów do swojej szkoły, często organizował przedstawienia teatralne (odbywały się one w trakcie jarmarków), które gloryfikowały wybitnych uczonych, np. Filipa Melanchtona. Po opuszczeniu Elbląga przez Gnapheusa, obowiązki rektora gimnazjum objął Andrzej Aurifaber, który był wychowankiem Melanchtona. Następnie stanowisko to obejmowało wielu wybitnych pedagogów, ale Jan Mylius od 1597 r. doprowadził do rozkwitu szkoły. W gimnazjum elbląskim odbywały się kursy z zakresu filozofii, teologii, łaciny, greki, retoryki, dialektyki oraz innych przedmiotów objętych wówczas programem szkół humanistycznych. Odbywały się również kursy języka polskiego i niemieckiego. Miarą popularności języka polskiego w Prusach był fakt, że nauczano go w Elblągu jeszcze w 1805 r., pomimo, iż Polska straciła swoje wpływy na tych terenach już w okresie pierwszego rozbioru. Do Elbląga przyjeżdżali uczniowie nie tylko z terenów Rzeczpospolitej, ale także z Rzeszy Niemieckiej, Pomorza, Śląska, Czech czy nawet Siedmiogrodu, Anglii i Szkocji. O poziomie elbląskiego gimnazjum może świadczyć to, że z Elbląga pochodziło także kilku wybitnych naukowców. Wśród nich na szczególna uwagę zasługują Zygmunt Nesselman, absolwent elbląskiego gimnazjum, który był lekarzem Zygmunta III Wazy oraz Jana Kazimierza. Jana III Sobieskiego także leczył elblążanin –słynny chemik i lekarz Jakub Barner, wydał w roku 1698 jeden z najlepszych wówczas podręczników chemii. Szkoła obejmowała swoją działalnością nie tylko elity protestanckie, ale także uboższe środowiska elblążan. Prawdopodobnie do gimnazjum pod koniec XVI wieku włączono szkołę dla ubogich, czyli sierot znajdujących się pod opieką rady miejskiej. Od tego czasu liczba klas wynosiła osiem, z tym, że nauka w jednej klasie niekoniecznie trwała rok. Najmłodsza klasa nazywana germaniką dzielona była na starszą i młodszą i prowadziła edukację na bardzo elementarnym poziomie ( w języku niemieckim). Najwyższy poziom naukowy osiągnęło gimnazjum w 1. poł. XVII w., gdy uczyło w nim wielu wybitnych, znanych w Europie pedagogów, pisarzy i uczonych. Na potrzeby gimnazjum pracowała drukarnia, założona w 1558 przez W. Dietmara, wydająca znaczną część publikacji również w języku polskim. Młodzież nauczana była starannie, od znajomości gramatyki, poprawnej korespondencji, wymowy jak i praktycznego posługiwania językiem. Nauka języka polskiego nauczana była przez profesorów innych przedmiotów m.in. Jana Daniela Hoffmanna – profesora historii i filozofii oraz badacza historii Polski. Programy nauczania (z 1815 r.) przewidywały naukę języka cztery razy w tygodniu po jednej godzinie, program z następnego roku – raz w tygodniu przez dwie godziny, w następnych programach z 1820 r. nie ma już mowy o nauce języka polskiego m. in. "Zu der öffentlichen Prüfung der Schüler des Gymnasiums zu Elbing...1880 r". Biblioteka Elbląska w swoich zbiorach posiada dzieło Hugo Absa : "Die Matrikel des Gymnasiums zu Elbing 1598-1786."Jest to książka z serii : Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreussens, zawierająca spis uczniów Gimnazjum Elbląskiego w latach 1598 – 1729. Większa część immatrykulowanych to elblążanie („Elbingensis”), są też wywodzący się z okolicznych miejscowości: Pasłęka, Dzierzgonia, Aniołowa, Rychlik, Tolkmicka, a także położonych dalej (np. Zalewo). Pojedyncze przypadki gimnazjalistów z Torunia, Poznania, Pisza. W przypadku uczniów nieelbląskiego pochodzenia, dodawano, że wywodzili się z Prus („Prussus” lub „Borussus”) albo z Polski (rzadko) – „Polonus”. W pierwszych latach istnienia Gimnazjum studiował tu spory poczet szlachty polskiej. Najwybitniejszym wśród niej był Mikołaj Firlej (zm. 1588), późniejszy wojewoda lubelski i znawca spraw morskich. Z tego okresu było ponad 20 nazwisk szlachty studiującej w Elblągu m.in.: Konarski, Konopacki, Makowiecki i inni. Wydarzeniem dla historii Gimnazjum stanowiły lata 1551-1553. Po objęciu przez Stanisława Hozjusza biskupstwa warmińskiego podjął próbę przekształcenia szkoły w szkołę katolicką. Po ustąpieniu Śmieszkowicza przywrócono Gimnazjum jej poprzedni charakter szkoły protestanckiej i przede wszystkim mieszczańskiej. Szkoła była nowoczesną, proponująca nowe idee humanistyczne i reformacyjne – przyciągała wiele młodzieży polskiej z Prus i Korony do Elbląga - młodzieży polskiej z rodzin magnackich, szlacheckich. Wysoki poziom nauczania szkoły podniósł rektor Tomasz Rotus a potem Jan Mylius (sprawujący urząd 30 lat). Mylius prowadził staranne wykazy uczniów, kontynuowane przez jego następców. Wśród uczniów odnaleźć można Fryderyk Zamehla (1590-1647) – późniejszego rajcę elbląskiego, poetę i historyka. Uczęszczał on do Gimnazjum w Elblągu, gdzie pobierał prywatne lekcje u rektora J. Myliusa i innych znanych nauczycieli. Israel Hoppe – (1600 – 1679) wywodził się ze znaczącej patrycjuszowskiej rodziny, ukończył także elbląskie gimnazjum. Hoppe sprawował szereg najważniejszych miejskich urzędów (wójta, asesora, rajcy, burmistrza, burgrabiego), zarówno podczas epizodu szwedzkich rządów w mieście jak i za panowania polskiego. Sprawowane urzędy i osobisty udział w istotnych politycznych wydarzeniach okazały się bardzo przydatne w jego historiograficznej pracy. Jest autorem historii wojny – polsko szwedzkiej w Prusach w latach 1626 – 1629, nazwanej przez Toeppena jednym z najważniejszych dzieł historycznych dotyczących prowincji pruskiej, jak również innych mniej znaczących przyczynków. Jego główne dzieło jest bogato ilustrowane planami i mapami oraz uzupełnione o różne dokumenty. Samuel Kienast – (1702 – 1782) uczęszczał do Gimnazjum , następnie studiował na uniwersytetach w Gdańsku, Wittenberdze i Lipsku. W Elblągu sprawował funkcje kaznodziei w kościołach Św. Anny i Św. Marii, pod panowaniem pruskim zarządzał inspektoratem szkół i kościołów, autor dziennika z czasów gdy prowadził inspektorat, zamieszczał w nim zarówno dane historyczne (zajęcie miasta przez Prusaków, hołd polskiej szlachty w Malborku, pierwsza wymiana garnizonu) jak i dane odnośnie badanych szkół i kościołów. Znajdziemy nazwisko Dewitza Johanna Heinricha (1706-1767) - nadwornego aptekarza królewskiego i wójta elbląskiego. Nauki pobierał w miejscowym Gimnazjum Elbląskim, interesował się dziejami medycyny elbląskiej, nawet jedno dzieło z tego zakresu zostało wydane drukiem w 1750 roku. Jest autorem ciekawej, a zachowanej w rękopisie pracy o minerałach i roślinach lekarskich okolic Elbląga. Był jednym z wielu wykształconych osób elbląskiej społeczności, bibliofilem zakupującym książki na aukcjach. Rupson Wilhelm - elblążanin, uczeń Gimnazjum Elbląskiego i uniwersytetu w Rostoku. W roku 1697 pastor w kościele Wniebowzięcia. Autor „Annalen von Elbing”. Z zestawienia uczniów za lata 1598 – 1786 wynika, że ogółem w Gimnazjum uczyło się ponad 11 tysięcy młodzieży. Najwięcej, bo 1538 uczniów uczyło się w latach 1611-1620. W zbiorach Biblioteki Elbląskiej zachowały się zeszyty uczniów m.in. Pawła Krickendta z roku 1725, który zawiera ćwiczenia z łaciny, m.in. tłumaczenia tekstów Cycerona na język niemiecki, ćwiczenia z greki, a na karcie 20 - psalm w języku hebrajskim (sygnatura: Rps 735/XIX) ; zeszyt ucznia klasy czwartej gimnazjum elbląskiego - Eliasza Goerke z 1714 roku, zeszyt zawiera ćwiczenia z j. łacińskiego- tłumaczenia tekstów z j. niemieckiego na łacinę oraz sentencji łacińskich na język niemiecki. Treść zapisek pokazuje co znajdowało się w programie nauczania gimnazjum elbląskiego. Tekst może służyć do ćwiczeń z neografii gotyckiej (sygnatura: Rps 735/XVII) ; zeszyt ucznia klasy trzeciej gimnazjum elbląskiego z 1721 r.- Jana Jakuba Hoffmanna, zawiera ćwiczenia z łaciny, greki i j. niemieckiego oraz ćwiczenia rachunkowe (sygnatura: Rps 735/XIII) ; zeszyt ucznia klasy piątej gimnazjum elbląskiego Jakuba Roscke z 1724 roku, który zawiera wypracowania oraz ćwiczenia rachunkowe, tekst przydatny do ćwiczeń z neografii gotyckiej – szczególnie dla osób początkujących. (sygnatura: Rps 735/III) ; zeszyt ucznia gimnazjum elbląskiego Isaaca Coloisa, ucznia klasy drugiej z 1724 roku (miał wówczas 16 lat), zeszyt zawiera ćwiczenia z języka greckiego ( sygnatura: Rps 735/VI) ; zeszyt ucznia gimnazjum elbląskiego Krzysztofa Adama Nobisa z 1728 roku zawierający ćwiczenia gramatyczne z greki oraz wzory listów pisane w języku niemieckim i po łacinie (korespondencja między ojcem a synem przebywającym na studiach poza granicami kraju) (sygnatura: Rps 735/I). W zbiorach Biblioteki odnaleźć można przepięknie kolorowany zeszyt ucznia z 1795 r. Jest to zeszyt do matematyki Heinricha Rempela, napisany w języku niemieckim. Zachwyca przepięknymi ilustracjami z motywami roślinnymi i zwierzęcymi. Ponadto zawiera szczegółowy życiorys właściciela spisany ręcznie gotykiem. Dalsze, nie zapisane karty zeszytu dorosły Rempel wykorzystał jako notatnik. Znalazły się tam między innymi informacje na temat systemów monetarnych państw europejskich, obowiązujących miar i wag, zapiski z przeprowadzonych przez niego transakcji handlowych na elbląskim targu (sygnatura: Rkps 47). Młodzież nauczana była starannie gdyż wychowankowie tej szkoły przygotowywani byli do pełnienia roli prawników, lekarzy, czy urzędników. Nauczyciele starali się zapewniać pomoce naukowe, czytano prasę polską i lokalną ,organizowano dysputy i dyskusje (również na aktualne problemy Polski oraz lokalne – elbląskie). Przykładem może być posiadana przez Bibliotekę Elbląską praca Daniela Georga Seylera „Zuverlaessige Nachricht von der eigentlichen Verfassung des Gymnasii in Elbing, welche bey Gelegenheit des den 13. September.., 1742.( Sygnatura: Pol.8.III.1101). Jest to praca na temat ustroju gimnazjum elbląskiego, upubliczniona w obecności rady miejskiej i dobroczyńców szkoły w czasie święta szkoły 13 września 1742 r., powstała w celu upowszechnienia wiedzy na jej temat. Składa się z 5 rozdziałów, które dotyczą struktury szkoły i organizacji procesu nauczania, wykładanych przedmiotów, regulaminu, celu nauczania i korzyści wynikających z pobierania nauki w gimnazjum, planu zajęć szkolnych we wszystkich klasach. Innym drukiem w zasobach bibliotecznych jest praca Edwina Volckmanna – „Das städtische Gymnasium zu Elbing. Festschrift zur Erinnerung an den Auszug aus dem vom Rat der Stadt 1535/36 gegründeten, 1882 r. (Sygnatura: IV.9.2.3 Elbląg). Druk jubileuszowy wydany dla upamiętnienia założenia szkoły w 1535 r. Rozprawa dotyczy historii Gimnazjum na tle i w powiązaniu z dziejami miasta. Zawiera liczne ciekawostki, m. in. o nałożeniu na rektora Koitscha aresztu domowego oraz o tym, iż - w celu zwiększenia swych dochodów - rektorzy Gimnazjum trudnili się warzeniem piwa. Książka zawiera wykaz rektorów gimnazjum na przestrzeni lat oraz jego absolwentów (wśród uczniów znalazł się jeden Amerykanin, Wilhelm Tillman, urodzony w La Crosse, w stanie Wisconsin w USA, który ukończył elbląskie Gimnazjum w 1882 r.) W Elblągu studiowali synowie kaznodziejów, synowie oficerów polskiego garnizonu wojskowego. Był m.in. Jan August Brodowski – syn Samuela Brodowskiego, autora prac z teorii wojskowości i polskiego prawa wojskowego. Studia podejmowali nie tylko mieszczanie lecz wielu synów bogatej szlachty, a nawet magnateria, synowie senatorów i sami przyszli senatorowie. Wysoki poziom nauki wpłynął na rozwój intelektualny uczniów, a Gimnazjum Elbląskie odegrało ważną rolę w rozwoju oświaty i w całym życiu kulturalnym naszego miasta. Zaprocentowało to z czasem w życiu nie tylko kulturalnym, ale politycznym i gospodarczym, tworząc przez byłych uczniów nową elitę miasta.

Źródła

Jan Małecki, Młodzież polska w gimnazjum elbląskim w XVI—XVIII w. W : Rocznik Elbląski 1966, T. 3, s. 51-69 Joanna Lazar-Chmielowska, Pedagogika w okresie Reformacji :

http://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:97cg8CPQOXQJ:www.edukator.org.pl/2004a/reformacja/reformacja.html+m%C5%82odzie%C5%BC+polska+w+gimnazjum+elbl%C4%85skim+w+XVI-XVIII+w.&cd=8&hl=pl&ct=clnk&gl=pl http://historia.bibliotekaelblaska.pl/