Teatr w Elblągu (XVI-XIX w.)

Trudno ustalić, kiedy elblążanie po raz pierwszy obejrzeli przedstawienie teatralne, ponieważ brak jest przekazów źródłowych. Pierwsi zawodowi aktorzy wystąpili w Elblągu na początku XVII w., ale tradycje teatru amatorskiego były starsze. Wiadomo, że organizowano przedstawienia miejskie już w XVI w., ponieważ znany jest incydent z 1531 roku. W wystawionej wówczas komedii ośmieszono hierarchię Kościoła katolickiego- osoby w nim występujące były przebrane za papieża, kardynałów, biskupów. Jeden z biskupów był czarnoskóry- była to dość wyraźna aluzja do ówczesnego biskupa warmińskiego Maurycego Ferbera, którego patron Św. Maurycy był Etiopczykiem. Tematyka tego przedstawienia była bardzo aktualna - w tym czasie w Elblągu popularne były poglądy Marcina Lutra i większość mieszkańców miasta opowiedziała się po stronie niemieckiego reformatora. Tradycje teatru amatorskiego były kultywowane w założonym w 1535 roku Gimnazjum Elbląskim. Już pierwszy rektor tego gimnazjum Wilhelm Gnapheus zadbał o rozwój szkolnego teatru. Oprócz tego, że sam pisał sztuki, organizował również przedstawienia na ulicach miasta. Popisy teatralne uczniów stały się nieodłącznym elementem szkolnej edukacji (nie tylko zresztą w Elblągu). Na polecenie rady miejskiej, która nadzorowała pracę elbląskiego gimnazjum teksty przedstawień pisał rektor, konrektor lub wyznaczeni profesorowie. Dotyczyły one bardzo często aktualnych wydarzeń politycznych –np. ważnych rocznic. Najlepszym tego przykładem jest opera, którą na 500. rocznicę założenia miasta przygotował ówczesny rektor elbląskiego gimnazjum Jerzy Daniel Seyler. Był on autorem tekstu, natomiast muzykę do opery o założycielu miasta Hermanie Balku skomponował Jerzy Fryderyk Haendel. Kompozytor przybył do Elbląga, aby pomóc w przygotowaniu opery. Oprócz przedstawień szkolnych gościły w Elblągu również teatralne grupy objazdowe. Pierwszym zawodowym teatrem, który wystąpił w Elblągu była pochodząca z Anglii grupa teatralna (1605 r.), dwa lata później do miasta przyjechał z grupą aktorów znany angielski "przedsiębiorca teatralny" John Green. Repertuar prezentowany przez angielskich aktorów nie jest znany, bardzo prawdopodobne jest, że wystawiano sztuki Szekspira. Rada miasta nie zawsze zezwalała na występy zawodowych teatrów, szczególnie w XVIII w. odnosiła się z duża rezerwą do tego rodzaju rozrywek. Były one więc bardzo sporadyczne. Wpływała na to nie tylko postawa rady. Elbląg drugiej połowy XVII i XVIII wieku był miastem, które traciło swój prestiż polityczny i pozycję gospodarczą, co również nie sprzyjało rozkwitowi życia teatralnego. Występy objazdowych teatrów towarzyszyły więc najczęściej wizytom dostojnych gości. W 1640 r. wystąpiła w Elblągu grupa Roberta Browna i był to ostatni występ angielskich aktorów- wydarzenia rewolucji angielskiej zahamowały rozwój angielskiego teatru. Kilka lat później, bo w 1649 w Elblągu wystąpili aktorzy z Saksonii - grupa Katarzyny von Velten. Na następne przedstawienie trzeba było czekać ponad 50 lat. W 1703 roku podczas wizyty w mieście Augusta II Mocnego. Nie znamy tytułów przedstawień teatralnych, które były wówczas wystawiane. Ze względu na toczące się działania wojenne August II opuścił Elbląg, a razem z jego wyjazdem skończyły się przedstawienie teatralne. Następne przedstawienie zawodowego teatru mogli obejrzeć elblążanie w 1715 r., a kolejne dopiero w 1747 r. Czasy pruskiego panowania przyniosły w życiu teatralnym Elbląga istotną zmianę. Przedstawienia teatralne odbywały się w Elblągu regularnie. Występowała tu grupa teatralna prowadzona przez rodzinę Schuhów. Siedzibą tej grupy był Królewiec, ale zespół co roku występował we wszystkich większych miastach prowincji. Elblążanie mogli więc oglądać sztuki znanych dramatopisarzy Szekspira ("Hamlet") i Schillera ("Zbójcy"), dominowały jednak w repertuarze sztuki mniej znanych niemieckich autorów. Bardziej ambitny byłe repertuar operowy (nie było jeszcze wówczas podziału na aktorów dramatycznych i operowych) – wystawiano m.in. dzieła Mozarta ("Don Juan", "Czarodziejski flet", "Uprowadzenie z Seraju"). W 1808 r. pojawiła się w mieście grupa przedsiębiorcy teatralnego z Malborka Jana Heckera. Pojawienie się tej grupy było wykorzystaniem kilkuletniej przerwy w występach na scenie elbląskiej teatru Schuhów. Czasy wojen napoleońskich nie sprzyjały jednak wizytom aktorów. Poza jednym epizodem, kiedy w 1809 r. mieście grały dwie grupy aktorskie - Schuhów i Heckera, w kolejnych latach ponownie nastąpiła przerwa. Największym problemem nie był jednak brak regularności występów, bo do tego łatwo było powrócić w czasach pokoju, ale brak stałej siedziby. Jeszcze w czasach polskich występy odbywały się w domach patrycjuszy lub w ratuszu czy sali Dworu Artusa, w czasach pruskich –od 1799 r. począwszy występy odbywały się w Arsenale, budynku wzniesionym przez Szwedów w latach 1633-34, mieszczącym się pomiędzy gimnazjum a szpitalem Św. Ducha. W czasach polskich umieszczono tam miejską zbrojownię, później był tam spichlerz zboża. W 1818 r. urządzono stałą siedzibę, dostosowując salę balową znajdująca się na Nowym Mieście (na rogu dzisiejszej ulicy Janowskiej) do potrzeb przedstawień teatralnych- na widowni umieszczono 340 miejsca siedzące i 200 stojących. Miejsce to odtąd nazywano "Nowym Teatrem". W tym czasie w Elblągu występowało rocznie nawet kilka grup teatralnych- nie tylko w sezonie wiosenno-letnim, kiedy teatry objazdowe urządzały swoje tournee, ale także jesienią i zimą. Wówczas zdarzało się, że w mieście pozostawała mniejsza grupa teatralne i dawała w tym czasie występy. Do najbardziej popularnych należały w tym czasie trupa Adolfa Schroedera, która występowała w Elblągu w latach 1821-29 oraz grupa Fryderyka Genee- goszcząca w Elblągu od 1842 r. Jednak ilość miejsc często okazywała się zbyt niska w stosunku do frekwencji, słaba akustyka sali spowodowały, że "Nowy Teatr" przestał elblążanom wystarczać, zresztą od początku jego dostosowanie do potrzeb teatru było prowizoryczne. Pewne znaczenie może mieć fakt, że występy ostatniej z wymienionych grup stały na szczególnie wysokim artystycznym poziomie. To wszystko zainspirowało trzech kupców Jerzego Hertla, Ignacego Grunaua i Samuela Aschenheima do założenia w 1843 roku towarzystwa akcyjnego, którego celem była budowa teatru. Nowy budynek, mieszczący się w rejonie dzisiejszej ulicy Rycerskiej został oddany do użytku w 1846 r. Był jak na tamte czasy nowocześnie wyposażony, mieścił 1200 widzów. Występowały w nim przyjezdne grupy teatralne. Podczas premiery, która odbyła się 1 września 1846 r. wystąpili aktorzy Gdańskiego Towarzystwa Teatralnego . Przedstawiono wówczas uwerturę do opery Glucka "Ifigenia w Taurydzie", anonimową jednoaktówkę –nawiązującą do początków Elbląga oraz komedię czołowego przedstawicieli literatury Oświecenia w Niemczech Gottholda Lessina zatytułowaną "Minna von Barnhelm". Po premierze pojawiło się wiele krytycznych uwag- do gustu nie przypadła publiczności anonimowa jednoaktówka, a komedię Lessinga uznano za przestarzałą (wówczas od prapremiery tej sztuki wystawionej w 1767 r. upłynęło prawie 80 lat). W pierwszym okresie funkcjonowania teatru zamiennie występowały w nim dwie grupy- wspomnianego już Franciszka Genee z Gdańska oraz Jerzego Gehrmanna z Torunia. Oprócz tego scena teatralna służyła do innych występów: atletów, marionetek, tresowanych zwierząt. W latach 1846-1888 występowało na deskach elbląskiego teatru około dwadzieścia grup teatralnych. Dla zapewnienia stałej widowni sprzedano karnety, stosowano ulgi dla młodzieży i ustalano niskie ceny biletów za gorsze miejsca. To wszystko jednak nie obowiązywało, kiedy występował ktoś sławny- ceny biletów wzrastały nawet dwukrotnie. Do takich wydarzeń z pewnością należał występ Nadieżdy Bogdanowej –jednej z najwybitniejszych wówczas tancerek rosyjskich, która w Elblągu wystąpiła 28 i 29 grudnia 1859 roku. Inną gwiazdą, która zagościła na elbląskiej estradzie był włoski aktor szekspirowski Ernesto Rossi. Popularny w całej Europie autor w Elblągu wcielił się w rolę Otella. Gwiazd europejskiego formatu występowało w Elblągu jeszcze kilka. W porównaniu ze współczesna stałą sceną teatralną, elblążanie mieli zapewnioną większą różnorodność repertuaru- rocznie mogli obejrzeć nawet kilkadziesiąt nowych przedstawień, współcześnie możemy obejrzeć rocznie kilka premier. W repertuarze dziewiętnastowiecznego elbląskiego teatru dominowała klasyka niemiecka – bardzo często wystawiano sztuki Schillera ("Zbójcy", "Dziewica Orleańska", "Maria Stuart", "Intryga i miłość", rzadziej Goethego ("Faust","Egmont"). Z twórczości obcej przede wszystkim znane dzieła Szekspira oraz Moliera oraz popularnego wówczas francuskiego komediopisarza Eugene Scribe. W dalszym ciągu popularna była opera- na czele z utworami Mozarta oraz kompozytorów włoskich. Dość często prezentowano sztuki, których autorami byli członkowie grupy teatralnej.

Teatr w Elblągu był również świadkiem dokonujących się zmian w miejskiej infrastrukturze. Od 1860 r. oświetlany był lampami gazowymi, a w 1886 r. pojawiło się oświetlenie elektryczne. Dzieje elbląskiego teatru nie doczekały się pełnej syntezy, szczególnie mało znany jest okres po 1888 r., do tego bowiem roku sięga niemiecka monografia poświęcona historii elbląskiego teatru.

Ważniejsza literatura:

Charytoniuk J., Teatr w dawnym Elblągu, Tygiel 1994 nr 12, s.40-45, 1995 nr 15/16, s. 65-70.

B. T. Satori –Neumann, Dreihundert Jahre berufsständiches Theater in Elbing, t.I. 1605-1846, Danzig 1936, t.II 1846-1888, Marburg 1962.