Ratusze w Elblągu

Ratusz to miejsce reprezentacyjne użyteczności publicznej, zwykle siedziba włodarzy miasta, budowany najczęściej w formie monumentalnej. Pierwsze pojawiły się już w średniowieczu (XII w.). Ratusze najczęściej stawiano na planie czworoboku i sytuowano w centralnym punkcie miasta, na rynku lub przy jednej z pierzei (ciągu domów ustawionych w szeregu po jednej stronie ulicy lub placu). Charakterystycznym elementem średniowiecznego układu przestrzennego Elbląga jest brak wyraźnie wyodrębnionego, w stosunku do sieci ulic, obszernego i regularnego placu rynkowego, znanego z większości miast zakładanych w tym czasie. Ulice biegły poprzecznie do szerokiej i głównej ulicy - w kierunku nabrzeża, co świadczyło o portowym znaczeniu naszego miasta. Taki kształt urbanistyczny nadali miastu Krzyżacy po jego założeniu w 1237 roku.

Zanim zbudowano gmach ratusza, władze miejskie zbierały się w różnych miejscach, najczęściej w prywatnych domach kupców. Ważnym elementem architektonicznym budowli ratusza była wieża, pełniąca funkcję strażnicy miejskiej, wkomponowana w bryłę budynku. W okresie renesansu i baroku ratusze budowano w bardziej ozdobnej formie niż gotyckie, architektonicznie zbliżone były do stylu pałacowego.

Najważniejszym pomieszczeniem w gmachu była sala obrad - najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie w budynku.  W Polsce na uwagę zasługują ratusze m.in. w Chełmie, Gdańsku, Poznaniu, Toruniu, Wrocławiu i Zamościu.

W Elblągu ratusz wraz z pomieszczeniem, w którym sprawowano sądy, stanowił centrum administracyjne oraz element miejskiej architektury. Urzędował w nim burmistrz, odbywały się sesje sądowe, w tym miejscu zapadały liczne decyzje ważne dla mieszczan. Zdobywane przywileje miejskie, własne prawa wymagały archiwizacji i zatrudnienia osób zajmującymi się na stałe tymi zagadnieniami. Dochodziła do tego liczna korespondencja i dokumentacja lokalnych spraw, kontaktów z innymi miastami. Wymuszało to budowę osobnych gmachów zwanych ratuszami. W XIV wieku koncentrowały wokół siedziby rady różnorodne obiekty, niezwiązanych bezpośrednio z samym procesem zarządzania miastem. Zatem, pojęcie ratusz może odnosić się do całego zespołu budynków, m.in. sukiennic, zbrojowni, domów kupców, które wypełniały też inne funkcje związane z działalnością rad miejskich. Taki kompleks budynków istniał na Starym Mieście w Elblągu

Na przestrzeni wieków istniały cztery lokalizacje obiektów, które pełniły funkcje ratuszy.

Najstarszy stał na Starym Mieście i składał się z trzech połączonych ze sobą budynków. Staromiejski ratusz znajdował się naprzeciw prezbiterium Kościoła Św. Mikołaja (odbudowany w 2011 roku ratusz staromiejski przy ul. Stary Rynek, w ramach rewitalizacji Starego Miasta, w którym obecnie funkcjonuje m.in. wielofunkcyjna sala konferencyjna, informacja turystyczna i biznesowa, pomieszczenia biurowe. Sale ratusza są również wykorzystywane na okolicznościowe wystawy. 6 czerwca 2013 roku umieszczono tam makietę XVII-wiecznego Elbląga, wykonaną i podarowaną miastu przez byłego elblążanina, obecnie mieszkańca Monachium Hansa Joachima Pfau. Jego pasją jest historia tego miasta i kolekcjonowanie starych, elbląskich pamiątek m.in. druków, rękopisów, klejnotów bibliofilskich. Z własnych środków wydał siedem książek, m.in. na temat monet elbląskich, na temat flag, pieczęci, herbów Elbląga. W uznaniu jego działalności został wyróżniony przez Prezydenta Miasta Elbląga okolicznościowym medalem).

Budynki ratusza zajmowały działki przy Starym Rynku nr 42-44 oraz ulicy Rzeźnickiej 20. Obecnie ratusz staromiejski, jeden z piękniejszych w Elblągu nowo powstałych budynków jest symbolem elbląskiej starówki.

Historia elbląskiego ratusza sięga XIV wieku. W 1332 roku zawieszono na ratuszowej wieży dzwon, a w 1367 r. wybudowano nową wieżyczkę (rozebrana po 16 latach ze względu popełnionych błędów budowlanych – zastąpiono nową). W budynku ratusza przeznaczonym na siedzibę Rady miejskiej znajdowały się różne pomieszczenia: sala letnia, skarbiec, izba kamlarii (dział finansowy), izba radziecka (rajcy miejscy). Piwnice użytkowała Rada miejska lub wydzierżawiano je szynkarzom. W jednej z nich urządzono piwnicę miejską, w której prowadzono wyszynk importowanego piwa. Najważniejszą salą ratusza była Izba Rady, pełniła ona również funkcje sali sądowej. Często w takich pomieszczeniach znajdowały się dzieła sztuki, przykłady zaczerpnięte z Pisma Świętego lub historii starożytnej, które nawiązywały do tematyki sądowej. Nie brakowało na obrazach również sentencji nawołujących sędziów i rajców do sprawiedliwego rozpatrywania spraw.

Izba Letnia, służyła m.in. jako sala uroczystości powitalnych, spotkań czy sesji sejmików, ozdobiona naturalnej wielkości portretami królów polskich, zapoczątkowanej portretem króla Stefana Batorego (Magistrat elbląski nakazał wszystkie obrazy zabezpieczone po pożarze przenieść do utworzonego w 1865 r. muzeum miejskiego). Wnętrza były bogato zdobione pięknymi posadzkami oraz boazeriami. Najcenniejsze dokumenty przechowywano w skarbcu na parterze ratusza.

Na dziedzińcu między ratuszem a domem pisarza miejskiego znajdował się tzw. ogród korzenny. W pobliżu ratusza postawiono pręgierz, tzw. "kak" oraz wagę, urządzenia związane z życiem publicznym i handlowym. Pręgierz symbolizował sądownictwo miejskie (pal, do którego przywiązywano ukaranych za łamanie wilkierzy miejskich, w razie potrzeby wystawiano obok katowski pień). Waga natomiast służyła do ważenia ciężkich towarów. Budynek wagi składał się z piwnicy, pomieszczenia wagi na parterze oraz izby na piętrze - przystosowanej na mieszkanie wagowego.

W XVI w. przystąpiono do kolejnych prac budowlanych, m.in. tworząc nowe dekoracje fasad, dostosowując tym samym budowlę do nowego stylu w architekturze. Rozebrano gotycką fasadę i zamontowano nową, renesansową. Potrzebny wapień sprowadzano ze Szwecji. Gmach przyozdobiono płaskorzeźbami, kasetonami z rozetami oraz łacińskimi inskrypcjami. Figury przedstawiające alegorie planet nie zostały posadowione na postumentach - stwarzały bowiem zagrożenie ich upadku. Przechowywane w piwnicach ratusza figury, po pożarze zlicytowano i sprzedano. Ukształtowany na początku XV wieku przetrwał do pożaru 1777 r.

Prawdziwą w skutkach klęską okazał się pożar26. kwietnia 1777 r. Podczas burzy piorun uderzając w wieżę kościoła Św. Mikołaja spowodował pożar, który objął sąsiednie zabudowania, w tym ratusz. Oprócz murów spłonęło bezcenne archiwum, sukiennice z wieżą, domy kramarskie oraz budynek wagi.

Władze miasta postanowiły odbudować ratusz w nowej lokalizacji (daw. Friedrich Wilhelm Platz - dzisiejszy plac Słowiański). Prace budowlane rozpoczęto w 1779 i trwały do 1782 roku. Budynek nie dorównywał poprzedniemu ani wielkością, ani pięknym stylem. Był szarym, przeciętnym budynkiem, z drewnianą wieżyczką. Pod koniec XIX w. zaczęto myśleć o budowie nowego ratusza. Rozrastająca się administracja potrzebowała większej ilości pomieszczeń, drugim powodem stał się zły stan techniczny obiektu. Stary ratusz rozebrano, a na jego miejscu wybudowano nowy gmach. Wzniesiony został w stylu niderlandzkiego manieryzmu (nadano mu charakterystyczną sylwetkę z wieżyczkami). Był znacznie większy i reprezentacyjny. Liczył trzy piętra, a jego szczyt i front wieńczyły elementy zdobnicze. Wnętrze przyozdobione portretami byłych burmistrzów, obrazami ze scenami mitycznymi oraz nawiązującymi do historii miasta. Przy rozbudowie uczestniczył elbląski mistrz budowlany - Otto Depmeyer (1852-1925). W roku 1905 odsłonięto też pomnik cesarza Wilhelma I, w roku 1908 fontannę z pomnikiem komtura krzyżackiego, założyciela miasta Hermanna von Balka. Pomnik cesarza nie dotrwał do naszych czasów. Fontanna, mocno przebudowana w latach 40tych XX wieku pozostała na swoim miejscu.

Gmach spełniał swoje funkcje urzędowe, mieściła się również elegancka restauracja – Piwnica Ratuszowa (Ratskeller) oraz od 1930 r. Kawiarnia Ratuszowa (Rathaus-Café), gdzie codziennie od godz. 16. odbywały się koncerty.

Gmach rozbudowany w 1928 r. (inne źródła podają datę 1930), jako osobny obiekt przylegający do ratusza od strony ul. Chmurnej, tworząc pomiędzy nimi dziedziniec, stając się również siedzibą urzędu policji (Polizeipräsidium). Na początku lutego 1945 r. ratusz częściowo spłonął, a resztki ścian padły ofiarą tzw. „szabrownictwa budowlanego”.

Po potężnym gmachu ratusza dzisiaj już nie ma śladu. Budynek prezydium policji przetrwał wojnę prawie niezniszczony.Przez następne kilkadziesiąt lat budynek stał się hotelem robotniczym elbląskiego „Zamechu” (do 1989 r.). Na parterze mieściła się wówczas biblioteka zakładowa. W tym miejscu działał pierwszy dyskusyjny klub filmowy „Czerwona oberża”. W roku 1991 firma „Elzam” przebudowała gmach na czterogwiazdkowy hotel.

Dzisiaj w tym miejscu (obecnie - hotel „Arbiter”) znajduje się spory trawnik z pomnikiem Tezeusza (w mitologii greckiej królewicz i heros ateński).

Po przejęciu miasta przez władze polskie pod koniec maja 1945 r., tymczasową siedzibę Zarządu Miejskiego ulokowano w budynkach dawnej żeńskiej szkoły gospodarczej, czyli obecnego Zespołu Szkół Gospodarczych i Gimnazjum nr 5 przy ul. Królewieckiej.

W 1948 r. nową lokalizację obecny Urząd Miejski otrzymał w byłym męskim gimnazjum im. Heinricha von Plauen, wybudowanym w 1910-1912 (niegdyś otoczony był pięknym ogrodem, uroczyście otwarte Reformowane Gimnazjum Realne - 17.04.1912 r., które zostało przeniesione z obecnej ul. Wapiennej, obecny budynek internatu, gdzie funkcjonowało od 1837 roku).  Na skwerze przed budynkiem Urzędu Miejskiego w Elblągu znajduje się rzeźba „Umierającego Achillesa”. Posąg z białego marmuru pochodzi z 1886 r. - jest dziełem profesora Ernesta Hertera z Berlina.

W Elblągu są obecnie dwa ratusze: odbudowany ratusz staromiejski przy ul. Stary Rynek, oraz nowomiejski -ul. Łączności, w którym urzędują obecne władze miasta.

Literatura:

Roman Czaja, Tadeusz Nawrolski, Pierwotny Elbląg, [w]: Historia Elbląga T. I (do 1466 r.) pod red. St. Gierszewskiego i A. Grotha, Gdańsk, „Marpress” 1993, S. 78-79

Janusz Charytoniuk, Dzieje ratusza, [w]: Wiadomości Elbląskie 1981, nr 23 (82), s. 11

Lech Słodownik, Z kart historii - elbląskie ratusze, [w]: Nasz Elbląg 2012, nr 38 (384), s. 5

Klemens Krajewski, Mała encyklopedia architektury. Wyd. 2 zm. i popr., Wrocław: "Zakład Narodowy im. Ossolińskich", 1999

Mirosław Marcinkowski, Wiesława Rynkiewicz-Domino, Ratusz staromiejski w Elblągu, Elbląg: "Uran", 2011