Pomniki i fontanny w przedwojennym Elblągu

Autor: dr Joanna Szkolnicka | Data dodania: 15.05.2014

Jednym z ulubionych zabytków mieszkańców przedwojennego Elbląga była tzw. Pfeiffenbrunnen, umiejscowiona do 1939 r. na Starym Rynku (Alter Markt) przy wylocie ulicy Rybnej (Fischerstraße). Było to najstarsze źródło wody pitnej w mieście. Początkowo konstrukcja fontanny była drewniana, z czasem jednak zbutwiała i została zastąpiona żelazną. W 1698 r. fontannę ozdobiło dzieło sztuki autorstwa Andreasa Silbera – statua Herkulesa, uśmiercającego Hydrę. Ponieważ dziewczęta przychodzące czerpać wodę nie miały pojęcia o mitologii, Herkules został przez nie utożsamiony ze św. Krzysztofem i jako taki funkcjonował w świadomości elblążan. Fontanna ta była przez wieki jedynym na Starym Mieście punktem zaopatrzenia w wodę pitną, gromadziły się tam zatem rzesze elblążan, a miejsce było centrum życia towarzyskiego. Z biegiem czasu figura Herkulesa uległa zniszczeniu i w 1885 r. zastąpiona została posążkiem Neptuna z trójzębem, usytuowanym wraz z wieżyczką gotyckiego kościoła na kamiennym obramowaniu fontanny. Połączenie rzymskiego boga mórz z wieżą kościoła wydawało się zapewne nieco dziwne i stąd być może ornament taki tłumaczono chęcią nawiązania do legend o zatopionych kościołach. Gdy w latach siedemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. odkryto kolejne źródła wody, fontanna straciła swoje znaczenie gospodarcze, stając się jedynie elementem ozdobnym. W 1926 r. o dobrej jakości wody w tym źródle przypomniał sobie jednak browar Preuss i postanowił wykorzystać ją do produkcji swego piwa. W 1939 r. władze miasta podjęły decyzję o przeniesieniu zabytku kilka metrów dalej – na skrzyżowanie Starego Rynku z ulicą Mostową. „Przeprowadzka” fontanny odbyła się w marcu 1939, przed umiejscowieniem Pfeiffenbrunnen w nowym miejscu zabytek poddano renowacji. Na skwerku przed gmachem szkoły żeńskiej im. cesarzowej Augusty Wiktorii (dziś I LO) stał od 1927 r. odlany z brązu piękny posąg bogini Diany z kołczanem strzał, mający wedle założenia władz placówki symbolizować czystość i moralność, z drugiej strony dający pojęcie o klasycznych tradycjach instytucji. Posąg tej rzymskiej bogini łowów i Księżyca był repliką rzeźby autorstwa Karla Reinholda Felderhoffa, urodzonego w Elblągu rzeźbiarza (1865-1919). Pierwowzór posągu zaprezentowany został pierwszy raz podczas wystawy w Berlinie w 1898 r. Następnie statua zakupiona została przez berlińską Galerię Narodową i wyeksponowana podczas Wystawy Światowej w Paryżu w 1900 r. Posag ukradziono w 1922 r. i do tej pory uchodzi on za zaginiony. Równie zawikłane, jak losy oryginału, były dzieje elbląskiego „egzemplarza” Diany, odlanego w firmie H. Noack w Berlinie. W 1934 przekazano go w depozyt do Szlezwika-Holsztynu, a następnie w nieznanych bliżej okolicznościach stał się własnością Hermanna Göringa. Po wojnie posąg znalazł się w Spandau, gdzie stoi do dziś w jednym z parków. W tak zwanym Dużym Ogrodzie Zabaw (Großer Lustgarten) naprzeciwko południowej fasady ratusza stał posąg wojenny („Kriegerdenkmal”) upamiętniający żołnierzy poległych w wojnie z Francją 1870/1871. Wzniesiono go w 1886 r. wedle Ferdinanda v. Millera z Monachium. Grupa znajdująca się na pomniku składała się z dwóch postaci – umierającego żołnierza i anioła, zabierającego jego duszę do nieba. Wedle niektórych źródeł (np. Dorra) nie był to anioł, lecz bogini zwycięstwa Nike, z palmą w dłoni i wręczająca umierającemu laurowy wieniec. Za tą wersją przemawiałby fakt, iż żołnierz przedstawiony był na podobieństwo leżącego na tarczy, nagiego Spartanina. Grupa figuralna wykonana była z brązu i wnosiła się na granitowym cokole z napisem „Naszym synom poległym w świętej walce dla ojczyzny Anno 1870-71 we wdzięcznej pamięci. Miasto i powiat Elbląg”. W pobliżu Bramy Targowej stał brązowy pomnik Schichau’a, zaprojektowany przez wspominanego już Haverkampa, odsłonięty uroczyście 18 listopada 1900. Pomnik był wyrazem hołdu złożonego przemysłowcowi przez pracowników jego zakładów. Na pomniku uwieczniony został Schichau w postawie stojącej i naturalnej wielkości. U stóp granitowego cokołu wyobrażona była siedząca kobieta – personifikacja przemysłu – z modelem łodzi torpedowej, z drugiej natomiast strony robotnik w fartuchu, dzierżący w jednej ręce młot, drugą po dający stojącemu na cokole konstruktorowi wieniec laurowy. Odsłonięty 13 września 1908 r. pomnik założyciela Elbląga Hermanna von Balka stał na Friedrich-Wilhelm Platz (dziś plac Słowiański). Pomnik wykonany został z piaskowca przez artystę Harro Magnussen'a i był on dwupoziomową fontanną: wodę wypluwały z pysków i nozdrzy znajdujące się na ustawionym na pięciu kamiennych schodach cokole ryby (w opracowaniach przedwojennych zwane delfinami, choć trudno dopatrzyć się podobieństwa do tych zwierząt) oraz rzygacze znajdujące się bezpośrednio u stóp Balka. Dodatkowym elementem dekoracyjnym wkomponowanym między ryby były postaci faunów czy też im podobnych stworzeń (być może symbolizowały one dzikość podbitej przez Balka i jego towarzyszy lesistej krainy). Pomnik przetrwał toczące się w mieście działania wojenne związane z wkroczeniem Armii Czerwonej, stał na swym miejscu jeszcze w końcu lutego 1945, nie widomo co stało się z nim później. Ciekawostką jest fakt, iż środki pieniężne na wzniesienie pomnika zapisał miastu potomek Andreasa Silbera – twórcy figury Herkulesa, zdobiącej pierwotnie Pfeiffenbrunnen. Suma okazała się niewystarczająca, brakującą kwotę dołożył zatem elbląski kupiec Lehmann (nazwiska obu ofiarodawców uwieczniono na obramowaniu fontanny). Najpóźniej, bo w 1938 r. powstał pomnik upamiętniający żołnierzy niemieckich poległych w I wojnie światowej. Wzniesiony został on na Ludendorff-Höhe (dziś „Gęsia Góra”). Pomnik miał kształt postaci nagiego herosa pod kamiennym „baldachimem” i spełniał wszelkie wymogi dzieła sztuki w pojęciu narodowego socjalizmu. W czasie drugiej wojny światowej pomnik ten traktowany był jako mauzoleum ku czci Niemców poległych także i w tej wojnie, odbywały się przy nim apele poległych i podobne uroczystości (na zdjęciu warta honorowa przy pomniku podczas uroczystości, które miały miejsce w marcu 1941 r.). Obiekt przetrwał zawieruchę wojenną i stał na górze jeszcze przez długie lata po jej zakończeniu, jednak w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku ówczesne władze podjęły decyzję o jego zburzeniu. Pomnik cesarza Wilhelma powstał ze społecznych datków, których zbieraniem zajął się powstały latem 1900 r. w Elblągu „Komitet dla wzniesienia pomnika cesarza Wilhelma Wielkiego w Elblągu”. Zbiórka trwała aż pięć lat – pomnik odsłonięto uroczyście 23 lipca 1905 r. Na uroczystości obecni byli członkowie rodziny cesarskiej: cesarzowa Augusta Wiktoria oraz książęta Eitel Friedrich, Adalbert i Oskar. Autorem projektu pomnika był Wilhelm Haverkamp – wspominany już twórca kilku innych elbląskich pomników. Odlana z brązu postać zwycięzcy spod Sedanu w płaszczu i Pickelhaubie wznosiła się na wysokim na cztery metry granitowym cokole, po bokach którego umieszczono także reliefy przedstawiające Bismarcka i Moltkego. Uroczym i w żaden sposób nie związanym z polityką zabytkiem (który niestety nie przetrwał do naszych czasów) była natomiast tzw. „Puttenbrunnen” („fontanna z puttami”), umiejscowiona w Heimstättenpark (dzisiejszy Park Kajki), uważana przez elblązan za „najładniejszą elbląską fontannę w najładniejszym elbląskim ogrodzie". Twórczynią tego obiektu była Erna Becker-Hahns (jej dziełem jest także m. in. „konik” – płaskorzeźba zdobiąca jeden z budynków przy ul. 1 Maja). W tradycji obiekt zwano fontanną z puttami, nie bardzo znajduje to jednak uzasadnienie, gdyż przedstawione na niej dzieci nie miały skrzydełek ani innych „anielskich” atrybutów.

Źródła: Grundmann F., „Elbinger Heimatbuch”, Breslau 1924, Krüger E., Elbing: „Ein Heimatbuch“, Elbing 1939, Dorr R., „Elbing: Neuer Illustrierter Führer“, Danzig 1901, „Westpreussiche Zeitung“, 10.03.1939, „Altpreussiche Zeitung“, 28.07.1900, „Elbinger Verkehrswart“, 1927, Heft 2, „Elbinger Verkehrswart“, 1929, Heft 9, W. Zawadzki, „Elbląska Kaiserin Auguste Victoria-Schule w latach 1852-1945, w: „Rocznik Elbląski“, 2012, ss. 201-220, http://de.wikipedia.org/wiki/Liste_von_Skulpturen_in_Spandau Źródła ilustracji: „700 Jahre Elbing: Festschrift zur Jubiläumswoche vom 21. bis 29. August 1937“, Elbing 1937, „Westpreussiche Zeitung“, 17.03.1941