Krzewiciele i entuzjaści nauki Mikołaja Kopernika w Elblągu w XVII i XVIII wieku

Nikolaus Kopernikus – (ur. 19 lutego 1473 w Toruniu, zm. 24 maja 1543 we Fromborku) – astronom, matematyk, prawnik, ekonomista, strateg, lekarz, astrolog, tłumacz, kanclerz kapituły warmińskiej od 1511, kanonik warmiński, scholastyk wrocławski. Jego najważniejszym dziełem jest ”De revolutionibus orbium coelestium” – O obrotach sfer niebieskich. Pracował nad nim w latach 1515-1530, ale ukazało się dopiero w 1543 roku w Norymberdze. Opisał w nim heliocentryczną wizję wszechświata na tyle szczegółowo, że mogła stać się naukowo użyteczna. Dzieło to wywołało jedną z najważniejszych rewolucji naukowych od czasów starożytnych, nazywaną niekiedy przewrotem kopernikańskim. Samo odkrycie Kopernika spotkało się z dwojakim przyjęciem jeszcze za jego życia : jedni byli zachwyceni i rozpowszechniali nowe osiągnięcia astronoma jak np. biskupi Dantyszek i Tiedeman Giese, inni natomiast odrzucali je jako niedorzeczne i wymyślone, jak np. Marcin Luter i Filip Melanchton. Pierwsi opowiedzieli się za heliocentryzmem astronomowie i matematycy. Wśród nich był młody profesor protestanckiego uniwersytetu w Wittenberdze – Jerzy Joachim Retyk. Przybył on do Fromborka w celu zapoznania się z nową teorią, stając się entuzjastą i wielbicielem M. Kopernika. Nie przeszkodziła w tym nawet różnica wyznaniowa – duchowny katolicki zaprzyjaźnił się z ewangelickim matematykiem. To właśnie on z biskupem Giesem nakłonił go do wydania epokowego dzieła „De revolutionibus orbium coelestium”. (Mimo zadedykowania dzieła ówczesnemu papieżowi, nie została przychylnie przyjęta przez Kościół, a nawet umieszczono ją w 1616 r. w indeksie ksiąg zakazanych). Retyk wydał pierwszy zarys mistrza w Gdańsku w 1540 r. Biblioteka Elbląska w swoich zbiorach posiada egzemplarz wydany w Wittenbergu z 1559 r. : NARRATIO PRIMA (Sygnatura: Pol.6.II.1421( Druk W : Engelhart Valentinus, Quadrans planisphaeri..., Wittenberg, 1559, Wyd : Laur. Schmenck , sygn. Pol.6.II.1417-1421 ). Było to streszczenie dzieła Kopernika, zarazem pierwsza opublikowana informacja nowej teorii heliocentrycznej. Jerzy Joachim Retyk przyczynił się w ten sposób do rozpowszechnienia jego teorii w całej Europie. W Prusach Królewskich mieszkańcy byli dumni iż wśród nich wyrósł wybitny uczony. Jeżeli zaś chodzi o społeczeństwo elbląskie, to za życia astronoma zanotowano wydarzenia, które mogły świadczyć o nieprzychylnym stosunku do niego. Sam mistrz w Elblągu przebywał co najmniej 6 razy, jako towarzysz biskupa Watzenrodego oraz działacz społeczno-gospodarczy, a także jako lekarz. Sytuacja gruntownie zmieniła się po śmierci Mikołaja. Doceniono jego odkrycie – a wraz z tym rosła jego sława. W Elblągu doszło do tego iż rozwinął się prawdziwy kult Kopernika. Łączy się on z osobą Henryka Nicolai (1605-1660) – profesora elbląskiego gimnazjum oraz ucznia jego – Fausta Morsztyna z Raciborska. Nicolai był człowiekiem o szerokich horyzontach i dużej wiedzy. Interesował się teologią, filozofią i naukami przyrodniczymi. W latach 1652 i 1653 wydał w Elblągu w drukarni Corelliego dwie szczególnie ważne rozprawy : „De quotidiana Telluris revolutione…in gymnasio Elbingensi proposita…”- dysputa szkolna Faustyna Morsztyna oraz drugi utwór o podobnym tytule Nicolaiego – profesorska rozprawa naukowa. Obie prace rozważały problem ruchu Ziemi, zawierały cytaty zaczerpnięte z różnych dzieł wielu autorów – zawierające przeciwstawne poglądy o dziele Kopernika. Te cenne publikacje wywarły w środowisku szkolnym duże wrażenie, a elbląski drukarz przyczynił się do spopularyzowania teorii Kopernika nie tylko w miejscowym społeczeństwie. W 1657 r. w gimnazjum odbyło się przedstawienie szkolne w którym M. Kopernik został potraktowany z czcią i uznaniem - wspomniany jako autor cennej książki oraz uczony i mądry rodak. Wiedza o astronomie przenikała i do innych podręczników np. do podręcznika historii napisanego przez Joachima Pastoriusa – pedagoga i dyplomatę, profesora w Gdańsku i Elblągu. Wymienia on ludzi którzy zasłużyli na sławę dzięki swym talentom mi.in. wymienia Hozjusza, Kromera, Kopernika oraz Dantyszka. Ciepłe słowa o Koperniku kierował Pastorius w przemówieniu na rozpoczęciu roku szkolnego w 1653 r. XVIII wiek w Elblągu to dalszy postęp i rozwój kultury. To również dalszy rozkwit gimnazjum dzięki znakomitemu rektorowi Jerzemu Danielowi Seylerowi. Prowadził on ożywioną działalność w dziedzinach : historii, numizmatyki, literatury i astronomii. Wśród grona inteligencji elbląskiej pojawia się m.in. profesor Jakub Woit ( 1698-1764) - profesor Gimnazjum Elbląskiego, propagator systemu kopernikańskiego. Chętnie posługiwał się przyrządami i modelami, które umożliwiały przeprowadzenie na lekcjach doświadczeń i obserwacji. Przyrządy zdobywał kupując je lub zamawiał u znakomitego mechanika i konstruktora Enderscha. Właśnie dzięki niemu szkoła otrzymała model systemu słonecznego zgodny z teorią Mikołaja Kopernika oraz 16-calowy refrakcyjny teleskop. Woit był inicjatorem budowy tych skomplikowanych przyrządów, służył radą przy ich konstruowaniu oraz napisał obszerną instrukcję obsługi „Erläuterung von Verfassung und Gebrauch, des in Kupfer vorgestellten künstlichen Modelles eines Systematis Copernicani so Anno1744..."syg. Pol.8.II.2961 (Elbingae, 1745) (Objaśnienie o układzie i używaniu sztucznego modelu z miedzi systemu Kopernika, który w r. 1744 został sporządzony w Elblągu przez Jana Fryderyka Enderscha). Jan Fryderyk Endersch zdobył zawód cyrulika, a następnie wykształcił się na chirurga. Porzucił jednak zawód medyczny, gdyż jego zdolności artystyczne pozwoliły mu rozwinąć działalność rysownika i miedziorytnika, grafika i kartografa, a do tego jeszcze bardzo zręcznego mechanika – twórcy wyżej wspomnianego modelu astronomicznego. Wykonał on też : globus nieba, globus lądów i mórz oraz model układu wszechświata według nauki Kopernika (zwany „Sistema Copernicanum”). Jeden z jego modeli powędrował z jego dedykacją do Warszawy, do króla Augusta III Saskiego. Otrzymał za to nominację na królewskiego nadwornego matematyka, podpisaną ręcznie przez samego króla. Jako artysta zaliczany jest do najwybitniejszych miedziorytników XVIII w., a dzięki swym modelem przyczyniał się do upowszechniania heliocentrycznej teorii Kopernika w Elblągu. Teoria Kopernika wpłynęła na sposób patrzenia na miejsce Ziemi i człowieka we Wszechświecie i stała się podstawą rozwoju nauk ścisłych. Określa się ją mianem "rewolucji kopernikańskiej". Z idei Kopernika wywodzi się późniejsza zasada kosmologiczna, zwana także zasadą kopernikańską, według której część Wszechświata dostępna obserwacjom nie różni się od jego pozostałych części. W wersji uogólnionej przyjmuje się, że żaden punkt we Wszechświecie nie jest wyróżniony. Mikołaj Kopernik był wybitnym uczonym - matematykiem, lekarzem, prawnikiem i ekonomistą. Publikował prace o reformie monetarnej i sformułował prawo, iż "gorszy pieniądz wypiera z rynku lepszy". Kontakty astronoma z Elblągiem spowodowane były dwoma czynnikami : przynależnością Elbląga do diecezji warmińskiej, co powodowało wizyty biskupów oraz gości z nimi przybywającymi oraz powoływane w Elblągu Sejmiki (zjazdy) stanów Prus Królewskich – w których to uczestniczyli biskupi w asyście członków kapituły. Z tymi właśnie wydarzeniami wiążą się pobyty Kopernika w naszym mieście w latach 1504-1532.

Źródła : Józef Lassota, Jan Fryderyk Endersch i inni propagatorzy nauki Kopernika w Elblągu w XVII i XVIII wieku, W : Rocznik Elbląski, 1973, T. 6, s.179-191

http://pl.wikipedia.org/wiki/Miko%C5%82aj_Kopernik