Kościół Najświętszej Marii Panny

Początek kościoła Najświętszej Marii Panny, najwybitniejszej budowli sakralnej Elbląga sięga XIII wieku. W 1238 r. mistrz Zakonu Krzyżackiego, Hermann Balk wystawił dokument fundacyjny, zezwalający dominikanom przybyłym do Polski na osiedlenie się w Elblągu. Otrzymali parcelę pod budowę klasztoru, a w 1246 roku mistrz Zakonu Krzyżackiego Henryk von Hohenhole wydał zezwolenie na budowę ceglanego kościoła bez wieży. Budowę rozpoczęto po 1246 r. zaczynając od obecnego prezbiterium (chóru), zakrystii oraz dwóch niewielkich pomieszczeń. Pod koniec XIII wieku powstał korpus kościoła. .W XIV wieku wybudowano południową nawę kościoła. Krużganek otrzymał sklepienia przeskokowe – typowe dla architektury krzyżackiej. Zakończono budowę klasztoru, o którym zachowały się jedynie bardzo skąpe wzmianki historyczne. W roku 1504 pożar strawił kościół. Natychmiast przystąpiono do jego odbudowy, połączono nawy południowe – przez co kościół uzyskał kształt dwunawowej hali. Obie nawy otrzymały sklepienie sieciowe i przykryte zostały jednym dachem. Dach korpusu zwieńczyła okazała wieżyczka. Kościół posiadał przedsionek zachodni (kruchtę) z kryptą (sklepione podziemne pomieszczenie) oraz kryptę pod zakrystią. Obudowę zakończono w 1514 roku. Zasadniczy kształt uzyskany w okresie odbudowy zachował kościół do dnia dzisiejszego. Renowacje, naprawy i małe przebudowy nie wprowadziły istotnych zmian w bryle budowli. Rozwój reformacji w mieście doprowadził do upadku klasztoru dominikanów. W 1542 roku przekazano klasztor i kościół radzie miejskiej. Kościół NMP został pierwszą, a zarazem główną świątynią protestancką w mieście. Podominikański kościół i cmentarz służyły odtąd gminie protestanckiej. Chowani byli członkowie rodzin patrycjuszowskich, sprawujących władzę w mieście. Pochówki dokonywane były w kościele, krużganku albo w grobowcach na cmentarzu kościelnym. Większość pochówków z XVI-XVIII w. stanowiły groby rodzinne. Z biegiem czasu cała posadzka kościoła i krużganka usłana była płytami nagrobnymi, które przypominały żyjącym o przemijaniu wszystkiego co ziemskie. Na płytach widniał napis „Vor sich und seine Erben”(dla siebie i potomków). Niestety najstarsze płyty nagrobne nie zachowały się do czasów dzisiejszych. W prezbiterium i krużganku zachowało się kilka całych i fragmenty płyt z XVI-XVIII w. Obok płyt nagrobnych pojawiały się w kościele pierwsze epitafia w postaci obrazów i ozdobnych kamiennych tablic (często bogato rzeźbionych) zawieszanych w ściany i filary. Umieszczano na nich napis poświęcony zmarłemu , występowały również portrety, herby rodzinne, symbole śmierci. W kościele dominikańskim NMP spotykamy również inne zwyczaje pogrzebowe, a mianowicie zawieszanie chorągwi nagrobnych, używanych w obrzędach pogrzebowych osób związanych z rzemiosłem wojennym. M.G. Fuchs (1758-1835) w swym dziele „Beschreibung der Stadt Elbing” wspomina o trzech chorągwiach nagrobnych, z których jeszcze dwie wisiały za jego życia w prezbiterium po stronie zakrystii. Fuchs podaje opis malowideł na owych chorągwiach. Z bogatego i niezwykle cennego wyposażenia kościoła podominikańskiego w Elblągu zachowała się tylko część epitafiów i płyt nagrobnych . Większość uległa zniszczeniu w czasie działań wojennych w 1945 roku i na skutek braku opieki nad kościołem w pierwszych latach po wojnie.

ŹRÓDŁA:

ABRAMOWICZ L., JESIONOWSKI B. : „ OD DOMINIKAŃSKIEGO KOŚCIOŁA DO GALERII SZTUKI: EPITAFIA I PŁYTY NAGROBNE : PRZEWODNIK” ELBLĄG, GALERIA EL, 1986 , 21 s.(inw : 4201 – syg. IV.9.2.5 Elbląg)