Kościół Bożego Ciała

Autor: dr Joanna Szkolnicka | Data dodania: 02.11.2010

W 1400 spłonęła doszczętnie elbląska kaplica pod wezwaniem św. Jerzego, wzniesiona jako wotum przez grupkę Holendrów, wdzięcznych świętemu za ratunek po rozbiciu się na morzu ich statku. Według legendy w zgliszczach odnaleziono nietkniętą hostię, zamknięta w monstrancji. Na wieść o cudzie do miejsca tego zaczęły ciągnąć rzesze pątników, z których niektórzy mieli doznać uzdrowienia, zarówno na duszy jak i na ciele. Na miejscu spalonej kaplicy wzniesiono nowy kościół. Budowa ukończona została w 1405 r. Informację na ten temat zawierała inskrypcja z błogosławieństwem ciągnąca się na podobieństwo wstęgi na murze po zewnętrznej stronie kościoła. Jak zauważał w pierwszej połowie XX w. elbląski archiwista Hermann Kownatzki, inskrypcja tego typu była cechą szczególną budowli wznoszonych przez Zakon Krzyżacki. Poświęcenie kościoła odbyło się jeszcze przed jego ukończeniem, w 1402 r. Aktu tego dokonał ówczesny biskup warmiński Henryk, który też podarował świątyni list odpustowy. Podobny list otrzymał kościół od arcybiskupa ryskiego Jana. Listy odpustowe wpłynęły niewątpliwie na to, iż miejsce stało się jeszcze bardziej uczęszczane przez pielgrzymów. Jak zauważa E. G. Kerstan kościół nie został oficjalnie wzniesiony pod wezwaniem Bożego Ciała. Nazwę taką nadała mu ludowa tradycja na pamiątkę cudu z hostią, a utrwaliła się ona na stałe już w pierwszych dziesięcioleciach XV w. Odtąd mówiono już więc nie o kościele i szpitalu św. Jerzego, lecz Bożego Ciała. Na rzecz zarówno kościoła, jak i szpitala czyniono rozmaite fundacje, także w naturze, z przekazów wynika, że dawano rzeczywiście „co kto mógł”: konia, węgiel, piwo ale też „najlepszą” suknię czy spodnie. Dary dzielone były między proboszcza a szpital. W 1599 powstała przykościelna szkoła (odremontowana w 1741 r. wraz z mieszkaniem kantora i zakrystiana). Pieniądze na stworzenie szkoły pochodziły z kolekty, jaką przeprowadził kupiec Christian Silber wśród swych przyjaciół. Kościół w swej pierwotnej gotyckiej postaci był surową, prostokątną bryłą, typową dla krzyżackiej architektury sakralnej. W osiemnastym wieku rozbudowany został w kierunku wschodnim. W latach 1895/98 świątynia była poddana renowacji, dobudowane siedemnastowieczne elementy usunięto, a na ich miejscu wzniesiono nowe w stylu neogotyckim. Wewnątrz starej części kościoła znajdowało się drewniane sklepienie beczkowe, które według H. Clasena może wskazywać na angielskie wpływy. W 1643 wieża kościelna otrzymała miedziane zwieńczenie w stylu wczesnobarokowym i nowy zegar (poprzedni pochodził z 1638), w 1875 została ocynkowana. Dzwony pochodziły z 1648 r. i 1870 r. Ołtarz z 1646 ufundowany został przez garncarza Davida Gutrechta, podobnie jak rzeźbiona kazalnica. Według H. Kownatzkiego znajdujące się w kościele Bożego Ciała siedemnastowieczne obrazy, przedstawiające sceny biblijne (między innymi dzieło stworzenia) nie prezentowały szczególnej wartości artystycznej, lecz niewątpliwie były interesujące pod tym względem, że dawały wgląd w rodzime rzemiosło malarskie. Ze względu na postać modela ciekawy był portret Johann’a Josuy Kettler’a – elbląskiego poszukiwacza przygód i podróżnika, który pływał między innymi do Persji i przebywał na dworze Wielkiego Mogoła, a także spisał gramatykę języka hindustani i perskiego. Oprócz portretu tego syna Elbląga przypominał też znajdujący się we wnętrzu mały pomnik oraz ufundowane przez niego organy. Organy były początkowo dziesięciogłosowe, w 1882 rozszerzono je o dodatkowe piszczałki, jednak tak, by nie zniszczyć pięknie rzeźbionej obudowy. Z najstarszych elementów wyposażenia do pierwszej połowy XX w. przetrwały średniowieczne drzwi i rzeźba Maryi z Dzieciątkiem w południowej części kościoła. Elblążanie żyjący w pierwszej połowie XX w. uważali wnętrze kościoła Bożego Ciała ( w szczególności jego najstarszą część) za najpiękniejsze w mieście po kościele NMP. Doceniano również szlachetną prostotę gotyckiej bryły świątyni z pasującym do niej barokowym zwieńczeniem wieży, choć uważano iż wyglądowi kościoła zaszkodziła przebudowa w stylu neogotyckim. Według Hermann’a Kownatzkiego we wnętrzu kościoła unosił się wciąż duch dawnych szkutników z sąsiadujących niegdyś z kościołem doków Interesującą informacją jest fakt, że w czasach katolickich pod elbląski kościół Bożego Ciała podlegała kaplica filialna, zwana Kaplicą Jerozolimską, znajdująca się na Königsberger Straße. Proboszcz parafii Bożego Ciała odprawiał w niej w niej okazyjnie msze oraz sprawował ostatnią posługę dla skazanych na śmierć, prowadzonych na miejsce egzekucji. Po raz ostatni Kaplica Jerozolimska wzmiankowana jest w 1538 r. Przestała funkcjonować zapewne z nastaniem w mieście reformacji. W 1572 r. istnienie kościoła było zagrożone. Rada podjęła decyzję o jego zburzeniu, ponieważ miał się on znajdować zbyt blisko fortyfikacji miejskich, co umożliwiłoby ewentualnemu wrogowi zabarykadowanie się we wnętrzu. Plany odłożono jednak na później ze względu na brak rąk do pracy, w 1601 r. podjęto je na nowo. Elbląski kronikarz Rupson w związku z tymi wydarzeniami przytacza kolejną legendę: burmistrz Johann Sprengel miał się wraz z towarzyszącymi mu sługą i murarzem miejskim wspiąć na małą wieżyczkę, wieńczącą kościół, by stamtąd ocenić możliwy przebieg wyburzenia świątyni. Wówczas miała się burmistrzowi i jego towarzyszom ukazać męska postać w bieli i zagrozić Sprengelowi i jego dzieciom śmiercią, jeżeli dojdzie do zburzenia kościoła. Kościół Bożego Ciała miał też swój udział w sporach toczonych w Elblągu miedzy katolikami a protestantami. W 1755 w obliczu planowanej przez ewangelików rozbudowy kościoła katolicki duchowny Johann Nepomuk Melchior oprotestował powiększenie świątyni, powołując się na ustawę zakazującą wznoszenia nowych obiektów sakralnych, który to argument Rada Miasta odrzuciła twierdząc, że nie buduje się nowego kościoła, a jedynie naprawia już istniejący. Energiczne sprzeciwy Melchior’a nie zdały się na nic i kościół Bożego Ciała został rozbudowany. Świątyni nie ominęły różnego rodzaju wypadki losowe i katastrofy, w nocy z 16 na 17 czerwca została ona okradziona, złodzieje wynieśli z niej między innymi kosztowne naczynia liturgiczne i pieniądze zbierane na biednych. Kilkakrotnie w wieżę kościoła uderzał piorun, co było wówczas normą. Kerstan w swojej publikacji poświęconej kościołom powiatu miejskiego i wiejskiego Elbląga przytacza przypadek z 1692 r., kiedy to piorun uderzył w świątynię podczas odprawianego nabożeństwa, lecz jedynym skutkiem tego było odłupanie kawałka tynku, który uderzył uczestniczącego w nabożeństwie chłopca w twarz. Przez stulecia swojego istnienia parafia Bożego Ciała miała tylko jednego pastora. W drugiej połowie XIX w. liczba parafian gwałtownie wzrosła ze względu na przyłączenie Kolonii Pangritza i wynosiła 112000. Na początku dwudziestego wieku Kolonia Pangritza, jak również Modrzewina i Englisch-Brunnen odłączyły się od kościoła macierzystego, nadal jednak liczba parafian była na tyle duża, że od 1912 w kościele zatrudnionych było dwóch pastorów. Z corocznych sprawozdań odnośnie administracji i spraw gminy wynika jednak, że kościół  miewał okresowo duchownych pomocniczych, i tak na przykład w 1903 r. superintendentowi Schiefferdeckerowi przydano do pomocy kaznodzieję Huer'a ze wsi Jasna. Z katolickich proboszczów wymienić należy zmarłego w 1513 r. Jakoba Lemborg’a. Pierwszym protestanckim pastorem był Jakob Radomski, który urząd ten sprawował w latach 1594-1600 ( w tymże roku zmarł). Godnym wzmianki duchownym był także Cyriak Martini, pochodzący z Tallina, wykształcony na akademii w Tartu w dzisiejszej Estonii i na uniwersytecie w Królewcu. Na stanowisko pastora w elbląskim kościele Bożego Ciała powołany został w 1657 r. Czas jego urzędowania przypadł na trudny dla miasta okres wojen. Martini był autorem licznych pism teologicznych i naukowych oraz słów do pieśni religijnych. Przez pół roku (od lutego do maja 1693) pastorem w kościele Bożego Ciała był Nikolaus Tolkemit Starszy. Był on człowiekiem gruntownie wykształconym, urząd swój sprawował w czasie, gdy nasilił się odłam pietystyczny. Najbardziej znanym pastorem był jednak elbląski kronikarz Wilhelm Rupson. Według A. Harnocha, autora Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, w 1889 r. w elbląskim kościele Bożego Ciała odbyły się 423 chrzty, 153 młodych ludzi zostało konfirmowanych, odbyło się 109 ślubów, rozdano 1918 komunikantów i odbyło się 355 pogrzebów.

Literatura:

Harnoch A., Chronik und Statistik der evangelischen Kirchen in den Provinzen Ost- und Westpreussen, Neidenburg 1890 Kerstan E. G., Die evangelische Kirche des Stadt-und Landkreises Elbing, Elbing 1917

Kownatzki H., Brückenkopf Elbing, Elbing 1936 Bericht über die Verwaltung und den Stand Gemeinde - Angelegenheiten der Stadt Elbing : 1903/1904, Elbing 1904