Herby miast i rodów w zbiorach zabytkowych Biblioteki Elbląskiej

Zanim potężne rody zaczęły posługiwać się własnymi godłami, herby służyły, jako symbole stanów rycerskich. Barwne godła umieszczane na tarczach i charakterystyczne figury wieńczące hełmy umożliwiały identyfikację zakutych w zbroje rycerzy. Z biegiem czasu herby przechodziły ewolucje stylistyczne, zmieniało się również ich znaczenie użytkowe. Przestały być znakiem głównie bojowym, a stawały się zaszczytnym identyfikatorem, stosowanym na pieczęciach, drukach, w architekturze, rzeźbie, malarstwie i przedmiotach codziennych. Posługiwanie się herbami stało się czymś typowym dla przedstawicieli szlacheckiego stanu. W przeciwieństwie do zasad panujących na Zachodzie, w dawnej Polsce (do Polski herby przybyły w XIII wieku z Zachodu) herby mieszczańskie stosowane były powszechnie, głównie przez bogate mieszczaństwo i patrycjat. Przywileje i herby przyznawane były nie osobie, lecz całemu rodowi na stałe. Dziedziczenie pomnażało znacznie liczbę szlachty (w XVIII wieku szlachta stanowiła niemal 10 procent społeczeństwa). Godłem mogło posługiwać się nawet kilka, niespokrewnionych ze sobą rodzin (przy herbach widnieje nazwa, co nie oznacza, że ktoś pieczętujący się nimi takie nosił nazwisko). Od najdawniejszych czasów herb posiada stałe elementy: poza godłem, czyli znakiem rodu i kolorami herbu ważne elementy to: tarcza, hełm, klejnot oraz ozdoby – labry. Tarcza herbowa zawierać możewłaściwe godła herbowe, np. podkowy, postaci zwierząt, symbole geometryczne. W heraldyce polskiej najczęściej przedstawiana jest broń (np. miecz, strzała), zwierzęta (lew, koń, jeleń, baran), sprzęty (podkowa, grabie, sierp), rośliny (róża, dąb), ciała niebieskie (księżyc, gwiazdy), elementy architektury (bramy, mury), krzyże w różnych odmianach oraz, powszechniejsze na zachodzie Europy, figury heraldyczne: pasy, słupy, skosy, krokwie, kliny i inne. Bywają też części ciała (nogi, ręce, głowy), monogramy i wiele innych przedmiotów. Przeglądając bogate zbiory zabytkowe Biblioteki Elbląskiej znajdziemy pokaźną liczbę prac z zakresu szeroko pojętej teologii, w tym bogaty zestaw piśmiennictwa kontrreformacyjnego i polemicznego, dzieła z dziedziny prawa kanonicznego, medycyny, "sztuk wyzwolonych", dysertacje, druki okolicznościowe, w tym druki funeralne, panegiryki. W dużej mierze są one wzbogacone pięknymi drzeworytami oraz miedziorytami. Poszczególne tytuły ozdobione frontispisami przedstawiają portrety, scenki rodzajowe i obyczajowe, ilustracje emblematyczne oraz różnorodne wizerunki herbowe. W tekstach znajdujemy zarówno herby miast jak i herby szlacheckie (rodowe). W nadbitce z „Altpreussische Monatsschrift (1892) S. 248-313. pt.: „Die Wappen der Städte Alt-Preussens” znajdziemy 15 tablic herbów miast staropruskich (zaliczono do nich miasta ówczesnych prowincji Prusy Wsch. i Zach., jednakże z wyłączeniem niektórych), ich opisy herbowe zgodnie z regułami oraz interpretacją ich symboliki.  W panegiryku pochwalnym profesora Akademii Krakowskiej Jana Rackiego ” Panegyricus [...] Ioanni Casimiro Poloniae & Sveciae Regi”, 1649, sygn. Pol.7.III.303, wydanym na okoliczność nowokoronowanego króla Jana II Kazimierza Wazy znajdziemy herb Wazów. Składa się z dziewięciu pól. Pierwsze cztery udekorowane naprzemiennie orłami w koronach oraz rycerzami na koniach (tarcza polsko-litewska), w tarczy nasadzone są czteropolowe mniejsze tarcze (herb Szwecji - trzy korony), na środku (tarcza sercowa) - mała tarczka ze snopkiem siana (po szwedzku - waza). Od czasów Zygmunta Augusta nad herbem nałożona zostaje zamknięta korona. Po obu stronach herbu dwa aniołki podtrzymujące tarczę. Mowa pogrzebowa Jakuba Namislowskiego, „Eclipsis lunae in coelo Lubomirsciano”, 1648, sygn. Pol.6.II.326, nawiązuje do śmierci Konstancji Ligęza herbu Półozic, żony jednego z bardziej wpływowych osób swojej opoki, Jerzego Sebastiana Lubomirskiego (1616–1667), opatrzona została herbem Szreniawa. Herb przedstawia zakola rzeki Szreniawy w formie litery „S” (czyli jak S przewrócone). Pismo okolicznościowe paulina Jana Łobżyńskiego, „Acroamata Perennis Gloriae Illvstrissimorvm”, 1647, sygn. Pol.6.II.327 - dedykowane wojnickiemu kasztelanowi Michałowi z Tarnowskich, zarządcy Wielowsi, Dzikowa i Zborowa, poświęcone jest osiągnięciom tarnowskiego rodu magnatów. W druku herb Tarnawa (księżyc ułożony w poziomie, nad nim gwiazda, u góry strusie pióra), polski herb szlachecki, używany przez kilkadziesiąt rodzin. Teksty religijne Samuela Maciejowskiego herbu Ciołek - biskupa krakowskiego, przedstawione przez Stanisława Orzechowskiego „Pro Ecclesia Christi ad Samuelem Matieiovium Episcopum Crac[oviensem], 1546, sygn. Pol.6.II.8, uzupełnione herbowym kartuszem z rodowym znakiem kanclerza – Ciołkiem i insygniami władzy biskupiej (postać tura, obrócony w prawą stronę herbową, na tarczy z insygniami biskupa, wokół owalny wieniec roślinny). Druk pochwalny Krzysztofa Rackiego skierowany do elity naukowej Akademii Krakowskiej oraz rektora Jacobusa Vitelliusa „Honor virtutis togatae venerabilibus unde-qvadraginta Iris”, 1648, sygn. Pol.7.III.298, posiada herb Zaprościan ("najbardziej szlachetny naród broni"). Herb przedstawia gryfa, mitycznego stwora, pokazanego, jako lwa ze skrzydłami i głową orła oraz długimi spiczastymi uszami. Dziób otwarty, zwrócony w prawo, stojący na obu łapach, z uniesionymi szponami. Gryf wpisany w owal, a całość w prostokątną ramkę (bogato zdobioną elementami alegorycznymi). Zbiór wierszy Alberta Samborskiego,  Iason Academicus: Qvi Ingenuis Et Venerabilibus, 1640, sygn. Pol.7.III.293 – dedykowany profesorom Akademii Krakowskiej, ukazuje nam herb Baryczka.  Przedstawia dwa lustrzanie zawieszone krzyże kawalerskie, zawieszone na jednej osi, podpierane po bokach, ukośnie ułożonymi krokwiami. Krzyże umieszczone w owalu, wpisane w prostokątną ramkę, alegorycznie bogato zdobioną.  Z kolei mowa pochwalna wygłoszona 15.01.1649 r. przez Andrzeja Lipnickiego, ku czci polskiego króla Władysława IV Wazy - to panegiryk napisany przesadną prozą  „Monumentum victurae gloriae...D.Vladislai IV Poloniae & Sveciae Regis”, 1649, sygn. Pol.7.III.300.  Za kartą tytułową herb Zadora - w polu zwrócona na prawo głowa lwa, z otwartej paszczy wybucha pięciopromienny ogień. W kolejnym druku funeralnym przedstawione kazanie żałobne Christopha Henke, "Idea optima magistratus, das ist ein schönes Muster und Abbildung eines rechten guten Regenten", 1679, sygn. Pol.7.III.348 – poświęcone pamięci elbląskiego burmistrza Izraela Hoppe, zmarłego 22 czerwca 1679 r.  W tekście herb rodu Hoppe. W polu tarczy dwa dudki na gałęziach winorośli, skierowane dziobami ku sobie, klejnot: nad hełmem bez korony stojący dudek, wokół tarczy labry. W innym dokumencie funeralnym Christopha Henke „Allerbeste und nützliche Arbeit des Königs und Propheten Davids, 1679, sygn. Pol.7.III.351   -  autor wygłosił słowo żałobne poświęcone pamięci Katarzyny Hoppe z domu Dambitz, żony elbląskiego burmistrza Izraela Hoppe, zmarłej 25 marca 1677 r.  W druku herb Dambitz - na tarczy trzy oszczepy ostrzem do góry obrócone, nad hełmem trzy mniejsze groty, całość okalają labry.  Wymieniając dzieła z pięknymi sztychami (miedziorytami heraldycznymi), należy wymienić kilka nazwisk wybitnych artystów sztuki graficznej. Największymi ośrodkami rozwoju tej techniki były w XV i XVI wieku Włochy, Niemcy i Niderlandy. We Włoszech tworzyli Antonio Pollaiuolo, Baccio Baldini, Cristofano Robetta (Florencja), Andrea Mantegna (Mantua), Marcantonio Raimondi (Rzym). Mistrzami miedziorytu w Niemczech byli Martin Schongauer i Albrecht Dürer, w Niderlandach natomiast Lucas van Leyden, Hendrik Goltzius, Cornelius Cort. Wśród polskich artystów wymienić należy Macieja Strubicz (ok. 1530- 1604), sekretarza i kartografa króla Stefana Batorego, autora szeregu map partykularnych Polski; Tomasza Makowskiego, rysownika i rytownika, zatrudnionego czasowo (ok. 1600-1613) na dworze Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotki” w Nieświeżu; czy sztycharza gdańskiego z XVIII wieku  - Chodowieckiego, który zostawił po sobie przeszło 3000 sztychów (jednym z pierwszych miedziorytów Makowskiego wykonanych w Braniewie jest rycina herbowa ilustrująca druk – opis powitania biskupa warmińskiego Piotra Tylickiego przez młodzież Kolegium Braniewskiego).