Gimnazjum Elbląskie

Za głównych inicjatorów utworzenia w Elblągu gimnazjum uważa się Wilhelma van der Voldergrafta (Gnapheusa) oraz burmistrza Jakuba Alexwangena. Szkoła swoją pierwszą siedzibę miała w budynku poklasztornym po elbląskich brygidkach. Oficjalnie decyzja rady o powołaniu gimnazjum i jego siedzibie została podjęta uchwałą w roku 1532. uroczyste otwarcie szkoły nastąpiło 29.września 1535 roku. O jej humanistycznym charakterze świadczy zarówno nazwa szkoły zaczerpnięta ze starożytności, jak i kadra, która została w niej zatrudniona. Pierwszym rektorem został wspomniany już Gnapheus, który posiadał i odpowiednie wykształcenie (magister filozofii) oraz doświadczenie (był dyrektorem szkoły w Halle, skąd pochodził). Dzięki jego aktywności szkoła dość szybko zdobyła rozgłos nie tylko na terenie Prus Królewskich. Reklamą elbląskiego gimnazjum były widowiska teatralne organizowane na ulicach Elbląga, w trakcie których uczniowie popisywali się łacińskim oracjami. Publikowano także wiersze napisane przez uczniów w języku łacińskim. O popularności szkoły decydował też zapewne fakt, że elbląskie gimnazjum było drugą w Polsce szkołą humanistyczną, kształcącą młodzież znającą już dość dobrze łacinę (pierwszą była Akademia Poznańska założona przez biskupa Jana Lubrańskiego). Zainteresowanie elbląskim gimnazjum nieco spadło po otwarciu na początku lat czterdziestych uniwersytetu w Królewcu. Pojawiły się wówczas także i inne problemy. Biskup warmiński Jan Dantyszek po bezskutecznych próbach nawrócenia Gnapheusa, doniósł królowi o jego działalności. Obecność w mieście osób sprzyjających luteranizmowi było zakazane na mocy Statutów Zygmuntowskich z 1526 roku.Wilhelm Gnapheus musiał więc, pomimo starań rad miejskich i Elbląga i Gdańska, opuścić miasto. Wyjechał do Królewca, a funkcję rektora przejmowały coraz to inne osoby, które jednak zbyt długo w mieście nie pozostawały. Pojawiły się też próby rozciągnięcia wpływów katolickich na elbląskie gimnazjum. Szkoła przetrwała nieco trudniejszy okres i pod koniec XVI wieku doczekała się rozpoczął się drugi okres w jej rozwoju. Pierwszym ważnym sukcesem było zwiększenie liczby klas z czterech do sześciu. Nastąpiło to za czasów rektoratu Tomasza Rotusa (1586-1596), który ze względu na talent poetycki nazywany był "pruskim Horacym". Dwa jego utwory zachowały się w zbiorach Biblioteki Elbląskiej.  Wkrótce po nim urząd rektorski objął Jan Mylius –absolwent uniwersytetu w Wittenberdze. Posiadał spore doświadczenie pedagogiczne, kierował wcześniej kilkoma szkołami, ale był usuwany za sprzyjanie kalwinizmowi. W czasie jego ponad trzydziestoletnich rządów w gimnazjum elbląskim (1598-1630) poziom nauczania był wysoki, a rada miejska sfinansowała kilka ważnych inwestycji. Najpoważniejszą było oddanie do użytku nowego budynku gimnazjum, wzniesionego w roku 1599 (dziś mieści się tam Muzeum). W budynku był także internat – 24 trzyosobowe pokoje oraz mieszkanie dla rektora. Nową inwestycją było także stworzenie biblioteki szkolnej w 1601 roku. To za czasów rektoratu Jana Myliusa zaczęto prowadzić metrykę, do której wpisywano uczniów przyjmowanych do szkoły- tych wpisów za czasów Jana Myliusa było ponad cztery tysiące. Do Elbląga przyjeżdżali uczniowie nie tylko z terenów Rzeczpospolitej, ale także z Rzeszy Niemieckiej, Pomorza, Śląska, Czech czy nawet Siedmiogrodu, Anglii i Szkocji. Po śmierci Jana Myliusa szkołą kierował jego syn Michał, ale podniosły się głosy niezadowolenia z powodu braku zainteresowania rektora nowymi metodami nauczania. Ten spór doprowadził do zatrudnienia jednego wybitniejszych wówczas pedagogów- Jana Amosa Komeńskiego. Przebywał on w Elblągu od 1642, ale pracę w gimnazjum podjął w 1644. Uczył w nim zaledwie rok, po czym wyjechał z Elbląga, aby uczestniczyć w obradach toruńskiego "Colloquium Charitativum". W połowie XVII wieku wykładało w Elblągu jeszcze dwóch znanych uczonych- profesor teologii Henryk Nicolai oraz Joachim Pastorius, który wykładał historię i filozofię. W drugiej połowie XVII wieku gimnazjum przeżywało kryzys spowodowany niedofinansowaniem tej placówki przez radę miasta. Dopiero w XVIII wieku gimnazjum odzyskało wysoki poziom nauczania pod rządami trzech rektorów- Chrystiana Jakuba Koitscha, Jerzego Daniela Seylera oraz Jana Langa. Wówczas przeprowadzono zmiany w programach i metodach nauczania zgodne z duchem epoki Oświecenia. Gimnazjum było szkołą kierowaną przez władze miasta, nawet jeszcze w czasie przynależności do Prus- do 1847 roku, kiedy opiekę nad nim przejęło państwo. Ta zależność od władz miejskich powodowała, że dość często uroczystości organizowane w gimnazjum miały charakter ogólnomiejski i dotyczyły ważnych dla Elbląga rocznic. W Bibliotece Elbląskiej zachowały się programy takich uroczystości z XVIII i pierwszej połowy XIX w.   

O poziomie elbląskiego gimnazjum może świadczyć to, że z Elbląga pochodziło także kilku wybitnych naukowców. Wśród nich na szczególna uwagę zasługują Zygmunt Nesselman, absolwent elbląskiego gimnazjum, który był lekarzem Zygmunta III Wazy oraz Jana Kazimierza. Jana III Sobieskiego także leczył elblążanin –słynny chemik i lekarz Jakub Barner wydał w roku 1698 jeden z najlepszych wówczas podręczników chemii. Do grona wybitnych elblążan trzeba także zaliczyć Samuela Hartliba- elblążanina urodzonego w roku 1600, który swoja karierę naukową rozwinął w Anglii- zajmował się m. in. pedagogiką – był gorącym zwolennikiem poglądów Jana Amosa Komeńskiego, ale zajmował się także rolnictwem, popularyzowaniem nauki, wspieraniem młodych naukowców i wynalazców. Był postacią znaną w świecie naukowym Anglii i nie tylko. Inny elblążanin Gotfryd Achenwall został powołany w roku 1748 na stanowisko profesora uniwersytetu w Getyndze, gdzie wykładał prawo naturalne i nauki polityczne. W swojej karierze był także radcą dworu angielskiego. Dzięki dorobkowi naukowemu został uznany za twórcę statystyki jako nauki o sprawach państwa.
    Szkoła obejmowała swoją działalnością nie tylko elity protestanckie, ale także uboższe środowiska elblążan. Prawdopodobnie do gimnazjum pod koniec XVI wieku włączono szkołę dla ubogich, czyli sierot znajdujących się pod opieką rady miejskiej. Od tego czasu liczba klas wynosiła osiem, z tym, że nauka w jedne klasie niekoniecznie trwała rok. Najmłodsza klasa nazywana germaniką dzielona była na starszą i młodszą i prowadziła edukację na bardzo elementarnym poziomie ( w języku niemieckim). Pozostałe siedem klas numerowano od VII do I. Najstarsze klasy nazywano odpowiednio sekundą (klasa II) oraz primą (klasaI). W nich zajęcia prowadzili rektor, konrektor i dwaj nauczyciele z tytułami profesorskimi. Na czele gimnazjum stal rektor. To właśnie on odpowiadał za opracowanie programów nauczania, a później ich wdrażanie. Decydował także o doborze nauczycieli, od czasu powstania biblioteki także jej pracami, ponadto pełnił wszystkie funkcje związane z reprezentowaniem szkoły. Już w połowie XVI wieku utworzono urząd konrektora, który był zastępcą i pomocnikiem rektora. Dalej w hierarchii szkolnej znajdowali się nauczyciele z tytułami profesorskimi nauczający w dwu najstarszych klasach, które stanowiły przygotowanie do właściwych studiów akademickich. Warunkiem zatrudnienia w gimnazjum na stanowisku profesora było ukończenie studiów wyższych. Kolejną osobą pełniącą istotna rolę w szkolnej społeczności był kantor, uczący w klasie III, ale przede wszystkim przygotowujący uczniów do różnych uroczystości zarówno na forum szkoły, jak i poza nią. Oprócz nauki śpiewu to przygotowanie obejmowało czasami także grę na instrumencie. Osobną grupę nauczycieli stanowili koledzy, którzy uczyliwszystkich przedmiotów w jednej klasie (od germaniki do IV) i odpowiadali za postępy swoich podopiecznych. Wspomagali ich w młodszych klasach nauczyciele specjalizujący się w jednej dziedzinie (rachunkach, języku polskim, którego uczyli się przede wszystkim przyszli kupcy, czy kaligrafii.) Bardzo ważnymi dla funkcjonowania gimnazjum osobami byli scholarchowie - było to dwóch rajców miejskich i burmistrz, którzy byli pośrednikami pomiędzy radą miasta a rektorem. To oni podejmowali decyzję dotyczącą zatrudnienia danej osoby na stanowisku rektora lub nauczyciela, rektor uzgadniał z nimi program nauczania, brali udział w egzaminach i uroczystościach szkolnych. Rada miasta dbała, aby gimnazjum było zależne do niej, nie pozwalała ani na wpływ biskupów warmińskich ani seniorów miejscowego Kościoła luterańskiego. Dzień ucznia elbląskiego gimnazjum zaczynał się o godzinie siódmej latem, zimą pół godziny później, od wspólnej modlitwy. Później odbywały się lekcje – do godziny 11, następnie była dwugodzinna przerwa obiadowa, zajęcia popołudniowe trwały do 15-16. Uczniowie mieli zajęty czas także w niedzielę. Musieli wówczas uczestniczyć w dwóch nabożeństwach-rano i popołudniu. Organizacja roku szkolnego nie przewidywała wakacji- były dwa semestry- zimowy kończył się w kwietniu lub maju, semestr letni trwał do końca września. Przez ten czas uczniowie mieli tylko kilka dni zupełnie wolnych od zajęć. W ciągu roku szkolnego były jednak dni, kiedy lekcje się nie odbywały- były to przed wszystkim święta kościelne. Zwalniano uczniów z lekcji z powodu pogrzebów, podczas których uczniowie gimnazjum śpiewali. Innym powodem były próby teatru szkolnego. Głównym celem szkoły było utwierdzenie młodzieży w wyznaniu augsburskim, co przejawiało się nie tylko sporą liczbą godzin religii czy wspólnych nabożeństw, ale także występowaniem treści religijnych zgodnych z konfesją augsburską w nauczaniu innych przedmiotów. Autor książek dotyczących gimnazjum elbląskiego Marian Pawlak podaje, że nawet w treści zadań geometrycznych czy arytmetycznych występowały tematy związane z Biblią. Przygotowanie do studiów akademickich nie dotyczyło wszystkich. Przyszli kupcy, a tym bardziej rzemieślnicy kończyli edukację na niższych klasach. Szkoła wprawdzie nie manifestowała na zewnątrz swojego wyznaniowego charakteru- zapewne z obawy przed biskupami warmińskimi. Potwierdzeniem tego może być fakt, że pierwszy regulamin szkolny opublikowano dopiero w roku 1548. Kolejne regulaminy „dostosowywały się” do zachowań młodzieży- pojawiały się w nich kolejne zakazy- od niewinnego, ale niebezpiecznego ślizgania się po zamarzniętych fosach do zakazu noszenia broni i wszczynania bójek , co robili uczniowie najstarszych klas. Kary także były zróżnicowane. Możliwe było zadanie dodatkowych prac domowych, upomnienie czy chłosta, ale można było za poważniejsze wykroczenie zostać ukaranym przez radę miejską aresztem. Regulaminy nie wspominały o nagrodach dla uczniów. Istotna różnicą w stosunku do współczesnego znanego nam szkolnictwa był brak norm wieku uczniów przyjmowanych do poszczególnych klas. Zdarzały się przypadki, ze ambitni rodzice wysyłali do szkoły bardzo małe dzieci 3-4 letnie. Do tej samej najmłodszej klasy (germaniki) zapisywano także czasami osiemnastoletnich młodzieńców. Najmłodsze klasy były najliczniejsze – liczyły nawet pięćdziesięciu uczniów, najstarsze poniżej trzydziestu. Klas było wprawdzie osiem, ale nauka trwała zazwyczaj 10-11 lat ( dwuletnia była germanika, prima)-liczba lat spędzonych w danej klasie zależała od postępów ucznia. Rekordzista uczęszczał do gimnazjum dwadzieścia lat. Szczególnie w przypadku przyjęć kilkuletnich dzieci nauka w najmłodszej klasie mogła się wydłużyć. Kształcenie w gimnazjum elbląskim odbywało się na trzech etapach- pierwszy to wspomniana już germanika, w której uczono języka niemieckiego, ale także kaligrafii i rachunków, w starszych klasach uczono łaciny, arytmetyki, greki. Na obydwu poziomach nauczania sporo godzin przeznaczano na religię. W dwóch najstarszych klasach wiodącymi przedmiotami były filozofia i teologia. Elbląg w przeciwieństwie do gimnazjów akademickich w Gdańsku czy w Toruniu nie prowadził zajęć z zakresu prawa i medycyny. Zmiany w tym programie nauczania pojawiły się w oświeceniu, kiedy wprowadzono przedmioty matematyczno –przyrodnicze–fizykę, astronomię, geometrię, architekturę, zwiększono także udział przedmiotów humanistycznych- pojawiły się takie przedmioty jak historia literatury niemieckiej, historia Niemiec, Polski i Prus Królewskich, język francuski, prawo polskie i prawo Prus Królewskich. Edukacja w najstarszej klasie kończyła się przygotowaniem dysputy- czyli publicznego wystąpienia ucznia na wcześniej przygotowany temat. Tezy dysput lub całe dysputy wydawano drukiem. Mniej miejsca poświęcano w gimnazjum na wychowanie patriotyczne- większą wagę przykładano do „patriotyzmu lokalnego” -przywiązania do miasta i regionu (Prus Królewskich). To zmieniło się wraz z przejściem Elbląga pod panowania pruskie. W wieku XIX w gimnazjum elbląskim przeprowadzono reformę programu nauczania-wzorcową dla całego państwa pruskiego, a w roku 1882 oddano do użytku nowy budynek gimnazjum przy dzisiejszej ulicy Królewieckiej 42 –obecnie mieści się tam II Liceum Ogólnokształcące, natomiast w dawnym budynku gimnazjum – Muzeum Elbląskie. 

Wskazówki bibliograficzne:

Pawlak M., Dzieje Gimnazjum Elbląskiego w latach 1535-1772, Olsztyn 1972.

Pawlak M., Studia uniwersyteckie młodzieży z Prus Królewskich w XVI-XVIII wieku, Toruń 1988

Wajda K., Gimnazjum Elbląskie, w: Historia Elbląga, t.3.,cz.2 (1851-1920), Gdańsk 2001, s.149-157

Pełna bibliografia gimnazjum elbląskiego zob. Historia Elbląga, t.VI., Bibliografia Elbląga, opracowała K.Greczycho, Gdańsk 2006, s.155-160.