Elbląski druk jubileuszowy na okoliczność uroczystości związanych z trzechsetną rocznicą wynalezienia druku

W zbiorach Biblioteki Elbląskiej znajduje się interesujący druk autorstwa Georga Daniela Seylera, wydany w 1740 r. w oficynie Samuela Preussa, zatytułowany Musa Elbingensis iubilans  sive actus eucharisticus in memoriam secularem. Druk wytłoczony został na okoliczność trzechsetlecia wynalezienia druku i zawiera tekst mowy Seylera oraz widowiska scenicznego, przygotowanego na obchody rocznicowe przez uczniów Elbląskiego Gimnazjum. Zbigniew Nowak, autor opracowania poświęconego dziejom książki w Prusach Królewskich, stwierdza, iż druk ten, wraz z podobną okolicznościową publikacją gdańską, rozpoczął „ważny etap w historiografii książki w Prusach Królewskich”, przekazując zarówno informacje o przebiegu uroczystości jubileuszowych, jak również o początkach elbląskiego drukarstwa, inspirując w ten sposób do dalszych badań. Autor zwraca także uwagę na niezwykle staranne pod względem typograficznym opracowanie broszury i poddaje jej zawartość szczegółowej analizie.

Okolicznościowe uroczystości odbyły się w Elblągu 24 listopada 1740 r., a omawiany druk jest jedynym obok zaproszenia wydanego w oficynie Preussa trwałym śladem, iż miały one miejsce. Druk dedykowany jest elbląskim władzom miejskim i burgrabiemu królewskiemu, obdarzonym mianem „mecenasów sztuki typograficznej”.

Jak wspomniano, druk zawiera tekst mowy Georga Seylera, a jej tematem jest historia drukarstwa w Turcji. W swojej przemowie Seyler przywołuje m. in. postać urodzonego w Rawiczu Johanna Friedricha Bachstroma. Bachstrom, który zmarł tragiczną śmiercią w Nieświeżu dwa lata po wydaniu druku, prawdopodobnie za swoje przekonania religijne, był niezwykłym człowiekiem -  teologiem, uczonym, pisarzem, autorem utopijnej powieści, twórcą tureckiego tłumaczenia Biblii, wynalazcą, propagatorem uniwersyteckiej (!) edukacji dziewcząt,  przywołany jest przez rektora Elbląskiego Gimnazjum  w kontekście swojej działalności misyjnej i edukacyjnej w Turcji, a konkretnie z powodu założenia w Konstantynopolu drukarni.

Ciekawsza jednak niż przemowa Seylera jest druga część druku, a mianowicie tekst uczniowskiej sztuki teatralnej. Jej pierwsza część to wykaz uczniów, występujących w poszczególnych aktach i scenach przedstawienia. Dalej następuje prolog, w którym mówca – wysłannik Muz i Typografii zwraca się do zaproszonych na uroczystość miejskich notabli, przypominając, że to dzięki  ich przodkom już prawie 200 lat wcześniej drukarstwo  mogło przybyć do Elbląga (mówca ma tu na myśli pierwszą drukarnię, założoną w Elblągu przez Wolfganga Dietmara już w 1558 r. – wcześniej niż miało to miejsce w Toruniu). Wygłaszający prolog usprawiedliwia się także, co ciekawe, że sztuka, choć adresowana do tak uczonych osobistości nie jest w „uczonej” łacinie, ale po niemiecku, co tłumaczy faktem, iż będący tematem widowiska druk jest wynalazkiem powszechnym i egalitarnym. W akcie pierwszym sceny I naświetlony jest czas Niemczech przed wynalezieniem druku, w którym wskutek braku dostępu do taniej książki panoszył się zabobon i przesądy, ludzie ubodzy nie mieli dostępu do wiedzy, a nauka i sztuka były uprawiane jedynie w klasztorach. W akcie drugim sceny odbywa się rozmowa między osobami, do których dotarła nieprawdopodobna wieść  o dziwnym wynalazku, dzięki któremu w ciągu jednego dnia może powstać więcej książek niż dawniej w ciągu roku. Scenę kończy akt trzeci – wyrzekania kopistów, których wynalazek druku pozbawił pracy. W akcie drugim sztuki przedstawiona jest kłótnia między mieszkańcami różnych krajów i miast świata oraz między Faustem, Gutenbergiem, lekarzem Johannesem Küsterem i drukarzem Johannesem Mentalinem – wydawcą pierwszej Biblii w języku niemieckim, poróżnionymi wynalazkiem druku. Zwaśnionych godzi opiekun muz Apollo, opowiadając się za drukiem. W scenie I kolejnego aktu uczniowie prezentują korzyści, jakie wynikają z wynalezienia druku dla wszystkich stanów, a w szczególności dla Kościoła i „uczonego świata”, zaś w scenie II przyznają, że sztuka drukarska może być również wykorzystana w złym celu – tworzenia bezbożnych książek, wywierających zły wpływ na młodzież, łatwego powielania paszkwili oraz oszustw polegających na przedrukach i fałszerstwach. Na końcu sceny jednak jeden z uczniów zapewnia, że możliwe szkody wynikające z wynalezienia druku są o wiele mniejsze niż płynące z niego korzyści. W akcie trzecim jeden z uczniów deklamuje łaciński wiersz na okoliczność jubileuszu, zapożyczony z  dzieła Johanna Christiana Wolffa (1689-1770) Monumenta typographica. Po scenie III następuje interscenium, w którym uczniowie w formie pytań i odpowiedzi prezentują dzieje drukarstwa w Elblągu. Akt IV ma charakter laudacyjny – w scenach pierwszej i drugiej wyrażona jest wdzięczność Bogu za podarowanie światu tak wspaniałego wynalazku oraz elbląskiemu magistratowi, wspierającemu w mieście sztukę drukarską, natomiast scena trzecia ma charakter życzeń składanych uosobionej typografii. Sztukę zamyka mowa końcowa, podsumowująca widowisko i zawierająca słowa podziękowania dla przybyłych gości.  

Il. jeden z z ozdobników druku Musa Elbingensis iubilans  sive actus eucharisticus in memoriam secularem

Literatura podmiotu:

G. Seyler, Musa Elbingensis iubilans  sive actus eucharisticus in memoriam secularem, Elbing 1740.

Literatura przedmiotu:

Z. Nowak, Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem. Szkice z dziejów i kultury książki w Prusach Królewskich od XV do XVIII w, [b. m. w], [b. r. w.]