Elbląska kultura muzyczna (XVII-XVIII w.)

Od najdawniejszych czasów muzyka była jednym z głównych filarów naszej kultury i naszego życia. Dzisiaj muzyka stała się jedynie ornamentem pozwalającym zapełnić puste wieczory wizytami w operze i filharmonii, czy też przy pomocy radia wypełnić ciszę domowej samotności. Dziś cenimy zupełnie inne wartości niż te, które cenili ludzie minionych stuleci. Muzyka odgrywała poważna rolę w życiu codziennym i odświętnym społeczeństwa miasta Elbląga. Utwory muzyczne uświetniały każdego dnia elbląskie uroczystości religijne i szkolne, należy też dodać iż decydującą rolę odgrywała muzyka religijna. Od połowy XVII wieku stopniowo rozwijała się świecka wokalistyka i instrumentalistyka. Elbląska kultura muzyczna była kształtowana przez kantorów i organistów skupionych wokół kościołów i gimnazjum akademickiego. Przy wszystkich kościołach elbląskich działali kantorzy, którzy byli opiekunami zespołów muzycznych i chórów, byli oni również twórcami muzyki sakralnej i świeckiej. Wychowanie muzyczne bardzo ważną rolę odgrywało w kształceniu elbląskiej młodzieży. Zajęcia w zakresie muzyki składały się do połowy XVII w. przeważnie z dwóch części – wykładów na temat teorii muzyki oraz ćwiczeń praktycznych nauki śpiewu lub gry na instrumentach. W drugiej połowie XVII i XVIII w, wychowanie muzyczne związane było przede wszystkim z ćwiczeniami chóru. Podstawą zajęć muzycznych były utwory nie tylko dawne, wywodzące się jeszcze z czasów starożytnych i średniowiecznych lecz także dzieła współczesne, skomponowane w dużej mierze przez twórców pochodzących z Prus Królewskich, w tym również z Elbląga. Obowiązki nauczycieli muzyki pełnili kantorzy gimnazjalni, którzy jak już wspomniano byli jednocześnie kantorami kościoła NMP. Gimnazjum zatrudniało kantorów w stosunkowo dużym wymiarze godzin – około dwudziestu tygodniowo. Obok nauki śpiewu, przygotowywali chór i dyrygowali nim podczas rozmaitych uroczystości, kantorzy prowadzili także naukę katechizmu i gramatyki łacińskiej. Z tego względu w pracy dydaktycznej pomagali im nauczyciele młodszych klas zwani Kolegami , którzy uczyli również kaligrafii. Pewną rolę w gimnazjalnym wychowaniu muzycznym odgrywali także tzw. Rekordaci („przypominający się łaskawej pamięci). Byli nimi głównie ubodzy uczniowie najstarszych klas, pełniący również funkcję wychowanków w bursie. Dzięki ładnemu głosowi mogli zarabiać dodatkowo na życie wykonywaniem utworów podczas uroczystości miejskich i rodzinnych koncertach domowych. Podobnie jak w gimnazjum gdańskim i toruńskim, także w elbląskim kantorami byli niejednokrotnie zdolni kompozytorzy, twórcy utworów organowych, orkiestralnych, wokalnych i operowych, hymnów i psalmów. Wśród wybijających się kantorów gimnazjum elbląskiego należy wskazać postaci Jana Sarnacka z Olsztynka i Chrystiana Launa. Wokalne i wokalno-instrumentalne występy uczniów gimnazjum odbywały się z okazji wszelkich corocznych i okazjonalnych uroczystości szkolnych, miejskich i państwowych. Najważniejszym świętem gimnazjalnym były enkania obchodzone w końcu listopada od końca XVI do początku XIX w. Podstawowym akcentem muzycznym otwierającym uroczystości było wykonanie wokalne lub orkiestrowe psalmu 122. Na zakończenie śpiewano pieśni dziękczynne z towarzyszeniem orkiestry złożonej z trębaczy i grających na bębnach. Inną uroczystością inaugurowaną również dziełami muzycznymi był Artus Lectionis organizowany we wrześniu po egzaminach. Utwory muzyczne zostały wprowadzone do programu tej uroczystości dopiero w 1747 roku przez kantora Launa. Pieśni religijne śpiewane przez uczniów były wykonywane w XVII i XVIII wieku także w czasie pochodów na św. Grzegorza, 23-25 kwietnia (wcześniej w XVI w. na św. Panteleona). Zorganizowanie tej uroczystości należało do kantora, który musiał uzyskać zgodę Rady Miasta na jej przeprowadzenie. W nagrodę za właściwie przygotowanie chóru i dyrygowanie nim w trakcie pochodu, kantor otrzymywał prawie corocznie nagrodę w postaci 3 – 4 marek i pewnej ilości ekwiwalentów lub ich równowartość w pieniądzach. Występy chóru gimnazjalnego odbywały się również w czasie znacznie liczniejszych świąt i uroczystości okazjonalnych. Były to m. in. wielkie jubileusze, takie jak pięćdziesiąta (1649 ) i setna (1699) rocznica utworzenia gimnazjum akademickiego, pięćsetna rocznica założenia miasta (1737), dwustulecie drukarni (1740), czy wreszcie trzystu- lecie inkorporacji Prus Królewskich do Korony Polskiej (1754), a także obchody ważnych wydarzeń, takich jak zwycięstwo Jana Sobieskiego pod Wiedniem (1683) lub elekcja Stanisława Augusta (1764). Chór szkolny zaangażowany był przede wszystkim w uroczystościach miejskich : wyborach władz miejskich, zaręczynach, weselach, pogrzebach dostojników (burgrabiów, burmistrzów i radnych), a także przy obejmowaniu władzy w gimnazjum przez nowego rektora i konrektora, introdukcji profesorów, w czasie ważniejszych dysput i oracji panegirycznych na część wybitnych gości. Na przykład w latach 1745 – 1771 odbyło się w Elblągu 627 pogrzebów, które często wymagały uczestnictwa wszystkich uczniów. W zbiorach zabytkowych Biblioteki Elbląskiej znajdujemy przyczynek do historii życia muzycznego Elbląga „Händels Festkantate zur Fünfhunderjahrfeier der Stadt Elbing 1737” Müllera-Blattau Josepha. Tekst traktuje o kantacie skomponowanej przez Händla specjalnie na uroczyste obchody pięćsetlecia założenia miasta. Kompozytor przebywał w Elblągu w październiku 1737 podczas przerwy w kuracji u gorących źródeł w Aachen. Został on zaproszony do Elbląga w październiku 1737 r. przez swojego przyjaciela Jerzego Daniela Seylera, rektora Gimnazjum Akademickiego. Na jego prośbę skomponował uroczystą kantatę dla uczczenia obchodów 500- lecia miasta. Tekst trzyaktowej opery przygotował Seyler, pozostałą część arii skomponował Jean du Grain ( Johann Jeremias du Grain), który także był autorem wszystkich recytatywów dzieła. Premiera opery odbyła się 28 listopada 1737 r. w wykonaniu uczniów gimnazjum. Händel nie uczestniczył już prawdopodobnie w tej uroczystości. Innym dziełem Händla, powiązanym z Elblągiem była jego opera o Hermannie von Balku, skomponowana pod wpływem rektora Georg’a Daniela Selera ( określonej zgodnie z ówczesną nomenklaturą jako drama per musica). Innym przykładem może być zbiór pieśni dla uczczenia urodzin króla pruskiego Wilhelma I (brata Fryderyka Wilhelma IV, a wkrótce cesarza zjednoczonych Niemiec); m. in. pieśń Gdzie jest moja ojczyzna, Żołnierskie życie. Pieśni te odnajdziemy w książce współwydanej (klocek) zawierającej druki okolicznościowe z lat 1808-1869 ( nr inw 2000.) W : „Gesänge zur Feier des Geburtstages Sr. Majestät des Königs vorgetragen von den Schülern des Königl. Gymnasiums zu Elbing am ...Elbing, 1865”. Rada Miasta Elbląga przeważnie nie pozwalała na udział uczniów w weselach z powodu niechęci do uprawiania świeckiej muzyki. Z tego samego względu zabraniała ona nawet rektorowi Jerzemu Danielowi Seylerowi na wykonywanie kantat. Chór szkolny brał jednak udział w przedstawieniach teatru gimnazjalnego. Utwory dramatyczne, początkowo wyłącznie w języku niemieckim w XVII wieku były także częściowo przygotowywane w języku niemieckim i polskim (m.in. sztuka. „De re numaria priscae aetatis in Prussia Die 9(rz.) Sept. A.R.S. 1756 (rz.) recitatis legibus scholasticis et lustrata...” Biblioteka Elbląska posiada program sztuki Jana Daniela Hoffmanna wystawionej na zakończenie roku szkolnego 9 września 1756 roku. W rękopisie tej sztuki ostatni chór napisany został po polsku.(sygn. Rkps 30). W 1866 r. powstała kantata „Fest- Cantate” do muzyki Gottfrieda Döringa. Jest to utwór skomponowany na uroczystość poświęcenia organów w kościele ewangelickim NMP, opiewający m.in. piękno świątyni jako Domu Bożego. Zarówno w Starym jak i Nowym Mieście zatrudniano muzyków miejskich (tzw. Stadtpfeifer). Trudności związane z wykonywaniem tego urzędu połączone były z koniecznością wszechstronności i dużej dyspozycyjności tych osób. Muzykanci miejscy musieli bowiem towarzyszyć wielu uroczystościom tak kościelnym jak i świeckim. Muzyk miejski powinien umiejętnie posługiwać się wieloma różnymi instrumentami (flety, piszczałki, gwizdki, trąbki, puzony). Obok urzędu Stadtpfeifer odnotowano także funkcje muzyka wieżowego ( Turmpfeifer ). Obowiązki muzyków wieżowych sprowadzały się m.in. do wygrywania przy różnych okazjach hejnałów do sygnalizowania za pomocą kilku typów instrumentów dętych różnego rodzaju niebezpieczeństw , takich jak pożary i zbliżanie się nie przyjacielskich wojsk. Zadaniem tych muzyków było także oznajmianie poprzez dźwięk pory zamykania bram miejskich. Istotną rolę w elbląskim życiu muzycznym odgrywały stowarzyszenia nazwane Convivia musicis (wykonujące często muzykę świecką ), a także Colegia musica ( pierwszy zespół tego typu powstał w 1639 roku). Zespoły muzyczne prężnie działały przy kościele NMP. Dowodem zainteresowania muzyką świecką w XVII i XVIII wieku było zamiłowanie elblążan do śpiewu oraz gry na rozmaitych instrumentach ( głównie na skrzypcach i klawesynie ). W Elblągu jako przykład tego zjawiska w życiu muzycznym XVIII wieku można wskazać działalność rodziny rektora gimnazjum Seylera, która często urządzała koncerty z aktywnym udziałem wszystkich jej członków. O poziomie kultury muzycznej Elbląga decydowali przede wszystkim działający w tym mieście znaczący kompozytorzy i wykonawcy, wywierający poważny wpływ na wrażliwość odbiorców. Życie muzyczne dawnego Elbląga uświetniało niewątpliwie nazwisko czołowego barokowego kompozytora – wspomnianego wcześniej Jerzego Fryderyka Händla. Elbląg ustępował z pewnością Gdańskowi pod względem działalności znanych kompozytorów i wykonawców, niemniej można i w Elblągu wskazać kilku muzyków o szczególnych zasługach na polu kompozycji i organizacji życia muzycznego. W odniesieniu do XVII w. źródła historyczne podkreślają przede wszystkim znaczenie działalności takich postaci jak : Johann Tragner, Johann Fabritius i Johann Harnack z Olsztynka (autora wielu arii i pieśni). Wśród muzyków XVIII w. najbardziej zasłużone były postacie: Chrystiana Laua i Jeana du Grain. Głównym dziełem kompozytora była Pasja wg św. Mateusza, dedykowana właśnie zaprzyjaźnionemu Lauowi, wykonywana w kościele NMP corocznie aż do początku XIX wieku. Kultura muzyczna w Elblągu w XVII i XVIII wieku rozwijała się podobnie jak w innych dużych miastach pomorskich, Gdańsku i Toruniu. Utwory wykonywane przez muzyków na różnego rodzaju uroczystościach i jubileuszach, zarówno muzyka sakralna jak i świecka stanowiła istotny element życia codziennego społeczeństwa miasta, a Rada Miasta Elbląga starała się aby takich okazji do jej wysłuchania i podziwiania było wiele.

Źródło : Krzysztof Maciej Kowalski, Kultura muzyczna. W: Historia Elbląga Tom II cz. 2 (1626 – 1772) pod red. Andrzeja Grotha, Wydawnictwo „Marpress” Gdańsk 1997, str. 210-218

Na zdjęciu : Szkoła śpiewu w XV w. - Miniatura z kodeksu kapituły krakowskiej