Druki okolicznościowe (XVI - XVIII w.)

Większość przechowywanych dzisiaj w Bibliotece Elbląskiej pism okazjonalnych pochodzi z byłej Biblioteki Gimnazjalnej, późniejszej Miejskiej. Są to druki gratulacyjne, ślubne, żałobne, jubileuszowe oraz wiersze na różne okazje (np. podziękowanie za wyzdrowienie). Najczęściej dotyczą aspektów biograficznych oraz odnoszą się do gimnazjum (Pol.8.II.515-626),( Pol.8.II.1366-1380). Pisma okolicznościowe zwykle oprawione są w klocki – teksty współoprawne z różnymi drukami pod względem tematycznym i rokiem wydania. W zasobach bibliotecznych można odnaleźć duży zbiór druków powstałych w XVI w. dla elbląskich mieszczan i znanych osobistości. W większości pisma z tego okresu wywodzą się z Gdańska albo innych miast Prus Królewskich i Książęcych. Druki te pozwalają nam wyodrębnić autora, tytuł, słowo wstępne, dedykację, przypisy i motta. Większość druków pod względem estetycznym jest skromna - bez ozdobników. Pierwsza wydrukowana w Elblągu poezja okolicznościowa pochodzi z 1605 i 1609 roku (Pol.7.II.1898; Pol.7.II.787). Druki pisane były łacinie, niemiecku, czasami w języku greckim. Strony tytułowe podają nam szczegółowe informacje dotyczące adresatów. Pisma zbiorowe były publikowane przez duchownych, nauczycieli oraz osoby prywatne, wydawane były w jednym voluminie. Znajdujące się na stronach miejsce na tekst było dobrze zagospodarowane. Wiersze różnych autorów drukowane były bardzo ciasno, oddzielane jedynie liniami, zapewniając czytelnikowi chociaż w ten sposób nieco lepszą orientację. Wyraźne zmiany zauważyć można w wieku XVII, strony tytułowe były już środkowane i atrakcyjniej kształtowane. Wyróżniają się już nazwiska adresatów, poprzez zastosowanie różnych typów i wielkości czcionek, pojawiają się winiety, obramowania stron i estetyka stron. Pojawiają się przypisy, aluzje literackie do Biblii, literatury antycznej lub historii co zwiększało wartość reprezentacyjną dzieła. Kolejność wydania swojego dzieła następowała według hierarchii społecznej tzn. na początku stali wpływowi goście lub członkowie elbląskiej Rady Miejskiej, duchowni, rektorzy, korektorzy, profesorowie, docenci i uczniowie gimnazjum. Zdarzały się wyjątki – np. druki, w których publikował sekretarz Nowego Miasta Achatius von Domsdorff. Wiersz jego kilkakrotnie wydrukowany był za poematem rektora, lecz przed pierwszym docentem Raphaelem Schwarzem. W innych drukach poemat Achatiusa poprzedzał konrektora Friedricha Hoffmanna. Na podstawie zajmowanej przez konkretne osoby rangi w druku można dokumentować awanse czy degradacje społeczne. Z początkiem XVIII wieku występuje mniejsza ilość druków zbiorowych. Z okazji ślubów zaczynał się przyjmować nawyk krótkich tytułów, okazja określana była datą i nazwiskami osób występującymi, jak również często druk nie podawał autora i był anonimem (np. Pol.8.III.651-744). Ukazywały się druki wierszowane z okazji uzdrowień (np. XVIII. 103 –druk 13- wiersz z okazji ozdrowienia burmistrza elbląskiego Michaela Heinricha Horn’a, autorstwa przypuszczalnie Christoff’a Zacharius’a Scubovius’a (Skubowskiego?). Połowa XVIII wieku przyniosła więcej ozdobników w tekście : inicjały, winiety tytułowe i końcowe. Druki stały się atrakcyjniejsze pod względem wyglądu oraz przejrzystości. W owym czasie powstawały również druki pogrzebowe, dedykowane najznakomitszym elblążanom (i nie tylko). Zawierały one kazania pogrzebowe wraz ze wszystkimi na daną okazję powstałymi wierszami oraz zwykle dodawanymi sztychami portretowymi albo herbowymi adresata (np. XVIII.103 adl. 102 – druk dotyczy śmierci w 1755 r. H. Rhode). Wzrastała liczba druków napisanych prozą, a i tematycznie druki były ciekawsze. Rozprawy dotyczyły małżeństwa, moralności, przyjaźni i śmierci. Dokumenty okolicznościowe towarzyszyły człowiekowi od dawna, odgrywając ważną rolę w życiu jednostki i zbiorowości. Charakterystyczny dla epoki kult wielkości, sławy i potęgi rodowej, kształtowany według wzorów zaczerpniętych ze starożytności, sprzyjał powstawaniu panegiryków pisanych na różne okazje, przesadnych czasami w manifestowaniu uczuć. Biblioteka Elbląska posiada sporą kolekcję druków tłoczonych nie tylko w elbląskich oficynach drukarskich, ale i w wielu drukarniach zarówno w Polsce jak i zagranicą. Druki żałobne dostarczają wiele informacji – wyłaniają życiorysy, biogramy, pomagają poznać życie rodzinne i zawodowe osób znanych i zasłużonych. W Polsce dopiero w ostatnich latach zaczęto dostrzegać w literaturze okolicznościowej obfite i dotychczas mało pozyskane informacje o życiu epoki, losach i sprawach społecznych, a są one cennym materiałem źródłowym do następnych badań.

Źródło : FREISE Fridrum, Druki okolicznościowe w zbiorach Biblioteki Elbląskiej W : Zbiory Zabytkowe BE, Elbląg 2006, s.129 - 145