Drukarnie i drukarze w Elblągu (XVII-XIX w.)

Elbląg odgrywał ważną rolę polityczną , gospodarczą oraz stanowił rozwijający się ośrodek kulturalny. Założenie gimnazjum zwiększyło zapotrzebowanie na książki oraz stwarzało konieczność drukowania utworów pisanych przez profesorów i uczniów. Powstała w 1535 r. średnia szkoła protestancka (przekształcona w 1598 r. w gimnazjum), w którego murach uczyli znakomici rektorzy i profesorowie ( Daniel Braun, Joachim Frisich, Jan Daniel Hoffmann, Izrael i Jan Hoppe, Jan Amos Komensky, Joachim Pastorius, Jerzy Daniel Seyler i wielu innych ), przyciągnęła do Elbląga pierwszego drukarza Wolfganga Dietmara. Drukował tu łacińskie i niemieckie kazania oraz utwory poetyckie i rozprawy historyczne, nie związane jednak z Polską. Dzięki staraniom rady miejskiej osiadł w 1604 r. na stałe drukarz Wendel Bodenhausen (ojciec). W ciągu 14 lat swojej działalności drukarskiej tłoczył on głównie łacińskie rozprawy profesorów miejscowego gimnazjum oraz druki okolicznościowe : panegiryki ślubne i żałobne w języku łacińskim i niemieckim (mowy pochwalne, utwory zwykle w tonie pochwalnym pełne zachwytu nad osobą lub wysławianym wydarzeniem). Po śmierci drukarnię prowadzili spadkobiercy, tłocząc podobne druki, wśród których znalazł się w 1620 r. pierwszy druk związany z Polską : Rafała Leszczyńskiego, De prudentia politica . W 1625 r. objął drukarnię syn Wendel (II) Bodenhausen. Tu również ukazuje się elbląski druk w języku polskim : Historya o Eginarcie y córce królewskiey w Elblągu Roku 1632. Dnia 10 Października. Ten zaginiony ośmiostronicowy druk był prawdopodobnie utworem scenicznym, wydanym dla warmińskich kolegiów jezuickich. Z poloników warto wymienić żałobny panegiryk J.F. Starckiusa, Sermo funebris inclytae memoriae Christophori Radzivill..(1641) i Fr. Zamehla, Drusidos Conservata sive Elbinga (1636). Po śmierci Wendela (II) Bodenhausen’a drukarnię objęła wdowa, prowadząc ją przy pomocy korektora Achacego Korela, którego zresztą 4 lata później poślubiła (1646). W tym czasie ukazały się dwa druki poświęcone królowej Ludwice Marii, żonie Władysława IV oraz biskupowi warmińskiemu Wacławowi Leszczyńskiemu. W przeciwieństwie do poprzedników A. Korel tłoczył co roku po kilkadziesiąt druków. Dużą ich liczbę stanowiły prace naukowe miejscowych profesorów i wychowanków. Najbardziej aktywnym autorem był historyk i pedagog Joachim Pastorius, autor książek z zakresu pedagogiki i historii oraz szeregu panegiryków. Dwa z nich poświęcone były biskupowi chełmińskiemu, Andrzejowi Leszczyńskiemu (1650). Wśród wydanych w drukarni podręczników do nauki języka polskiego była również książka M. Volkmara, Viertzig Dialogi…(1649 drukowana „W Elblągu, przez Achatiusza Korella, Roku Pańskiego.M.D.C. XLVIII”. Był to pierwszy druk Korela wydany w języku polskim. Wydano wiele druków weselnych w języku polskim, przeznaczone dla mieszkańców Elbląga i przez nich samych układane m. in. : Muzy helikońskie na honor ich m.m.p.p. nowożeńców pana Iendrzeia Schneia y panny Elżbiety Schultzowney…ułożone przez Henryka Rohde (1651). Po śmierci Achacego Korella (1659), oficynę objęła druga żona, Elżbieta z Preussów. Zarządzała nią dopóki nie dorósł syn z pierwszego małżeństwa (noszący imię ojca). Ten również wydawał podręczniki szkolne uwzględniające język polski . W 1669 r. objął w posiadanie drukarnię Achacy (II) Korel, którego nazwisko widniało na tłoczonych u niego drukach wspólnie z Janem Arnoldem, jego szwagrem. Korel otrzymał przywilej w 1689 r. noszenia tytułu – drukarza Radnego ("Senatus Typographus"). Oficyna jego drukowała również książki polskie, m. in : Macieja Dobreckiego, Kancelaria polityczna…i Wytworny polityk…(1672). Stryj Achacego, pastor elbląski Samuel Korel, napisał i wydał panegiryki na cześć króla Michała Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego. Kiedy Achacy (II) Korel zmarł bezpotomnie, drukarnia przeszła w drodze sprzedaży do spokrewnionej z nim rodziny Preussów. Nabywcą został Samuel Preuss, syn miejscowego browarnika. Kształcił się on na drukarza w oficynie Rhetów w Gdańsku, a następnie przez 15 lat przebywał za granicą, m.in. w Królewcu. Po powrocie i kupnie drukarni, która była w zaniedbanym stanie, odnowił ją i rozpoczął swoją działalność drukując jak jego poprzednicy programy szkolne, mowy inauguracyjne i rozprawy naukowe. W 1700 r. bp Andrzej Chryzostom Załuski drukował u Preussa tekst swego przemówienia, wygłoszonego przed elbląską radą. Najciekawsze były chyba tłoczone tam druki polsko-ewangelickie, trzy wydania kancjonału (zbiór pieśni kościelnych, pieśni religijnych) z osobnym dodatkiem modlitw pt. : Kancyonal, to jest pieśni chrześcijańskie (1723). Preuss swoje druki oznaczał charakterystycznym sygnetem drukarskim, przedstawiającym aniołka z napisem w otoku : Alles vergeht : Gottes Wort besteht, S[amuel] P[reuss] . Ponadto wydał kazania K. Mendiusa, Mowy krótkie…o chwalebnym…Zbawiciela narodzeniu…dla małych dziatek (1704). Samuel Preuss zmarł w 1731 roku, a jego następcą z niewiadomej przyczyny nie został jego najstarszy syn Jan Jakub, lecz młodszy syn Chrystian Kasper Preuss . Po ukończeniu elbląskiego gimnazjum odbywał naukę drukarską w oficynie Reussnera w Królewcu. Po objęciu elbląskiej drukarni tłoczył druki na potrzeby gimnazjum i rady miejskiej. Najwięcej rozpraw i książek drukował u niego zasłużony rektor i kierownik biblioteki gimnazjum Jerzy Daniel Seyler. Właśnie on uchwałą z 1735 r. spowodował iż należało składać dodatkowo obowiązkowy egzemplarz każdego wydania, dla biblioteki gimnazjum. Ch. Preuss kontynuował rozpoczęte przez ojca wydawnictwo druków polsko-ewangelickich, głównie na użytek miejscowych polskich parafian. Po jego śmierci w 1738 r., oficynę objął młodszy brat Samuel Gottlieb Preuss. Podobnie jak jego starsi bracia ukończył miejscowe gimnazjum, a następnie przyuczał się do zawodu drukarza m.in. u Breitkopfa w Lipsku. Do Elbląga powrócił na wieść o śmierci brata. Drukował przeważnie teksty związane ze środowiskiem gimnazjalnym. Została wydana praca J. D. Seylera, Musa Elbingensa (1740,) z okazji trzechsetnej rocznicy narodzin drukarstwa elbląskiego, oraz. : Elbinga Literata (1742) gdzie autor przedstawił historię piśmiennictwa w tym mieście. Po śmierci J. D. Seylera, w oficynach elbląskich drukowano wiele rozpraw związanych z dziejami Prus. Jednym z ostatnich druków sygnowanych przez drukarnię Preussa był program uroczystego obchodu 300-lecia oswobodzenia Elbląga spod władzy krzyżackiej i złożenia przez miasto hołdu Kazimierzowi Jagiellończykowi w 1454 r. Uroczystość miała miejsce 10.06.1754 r. Po śmierci Preussa, wdowa wyszła za mąż za Jana Gottlieba Nohrmanna (nie znane dane na temat gdzie wyuczył się drukarstwa). Wśród pierwszych jego druków były książki polskie : J. W. Mosheyma, Rozważania nad nauką o końcu kar piekielnych (1754), a wielkim osiągnięciem, świadczącym o wysokim poziomie jego oficyny, było wydrukowanie mapy Warmii, opracowanej na zlecenie biskupa warmińskiego A. St. Grabowskiego przez J. F. Enderscha, Tabula geographica episcopatum Warmiensem exhibens (1755). Wśród poloników łacińskich przeważają rozprawy J. D. Hoffmanna. Pierwszy rozbiór Polski 1772 r., w wyniku którego Elbląg został przyłączony do państwa pruskiego, spowodował trudności gospodarcze Prus Królewskich i odbił się niekorzystnie na obrotach drukarni Nohrmanna, która dla braku poważniejszych zamówień tłoczyła rzeczy małowartościowe. Ponadto w 1785 r. pojawił się konkurent – Fryderyk Traugott Hartmann , który zresztą wykupił drukarnię Nohrmanna. F. T. Hartmann studiował we Frankfurcie nad Odrą prawo i skarbowość, a po ukończeniu studiów osiadł w Berlinie. W 1784 r. król pruski wystawił mu przywilej na otwarcie w Elblągu drukarni i księgarni. W swojej drukarni wydawał lokalny tygodnik „Elbingsche Anzeigen”, gazetkę kościelną zawierającą informacje o porządku niedzielnych nabożeństw „Kirchęn-Zettel”oraz pismo polityczne „Königl. West-Preussische Elbingsche Zeitung”. Dzięki niemu ożywiło się w mieście życie kulturalno-towarzyskie. Z jego inicjatywy powstał lokal „Ressource”, w którym toczyła się większość dyskusji na tematy dotyczące miasta. Po śmierci w 1833 roku drukarnię odziedziczył usynowiony F. W. Neumann-Hartmann, który prowadził ją do 1862 roku. W późniejszym czasie w Elblągu już żadne druki polskie nie ukazywały się. W XIX w. Henryk Edward Nitschmann uległ czarowi kultury polskiej, pokochał literaturę polską i został jednym z najwybitniejszych jej tłumaczy na język niemiecki, drukując na łamach elbląskich czasopism piękne przekłady poezji A. Mickiewicza i innych pisarzy. W 1888 r. ukazała się w Elblągu w drukarni Reinholda Kühna rozprawka Władysława Małkiewicza, Heinrich Nitschmann als Interpret Mickiewicz’scher Werke, ein Verzeichnis aller von…stanowiąca podsumowanie jego dorobku. Książka ta była ostatnim z poloników drukowanych w Elblągu, pokazującą kulturę polską. Stare druki tłoczone w elbląskich drukarniach w większości dotyczą Elbląga. Są to druki okolicznościowe upamiętniające awanse, śluby, pogrzeby znamienitych obywateli elbląskich, także druki dotyczące dziejów drukarstwa elbląskiego, druki związane z polskimi władcami oraz dotyczące Gimnazjum Elbląskiego. Dokonywano przedruków popularnych podręczników Volckmara, Dobreckiego, Komeńskiego jak również wydawano pierwodruki elbląskich pedagogów Kluga, Koitscha i innych. Możliwości finansowe elbląskich odbiorców druków (Rady Miejskiej, mieszczan) decydowały o poziomie edytorskim tychże druków.

Źródło : Władysław Chojnacki, Wydawnictwa polskie i ich drukarnie w Elblągu (w. XVII-XIX), W : Rocznik Elbląski 1966, T. 3, S.105-117 Drukarze dawnej Polski : od XV do XVIII wieku w oprac. A. Kawecka-Gryczowa,z K. Korotajowa, W : Pomorze, T. 4, Wrocław, 1962