Archiwum miasta Elbląga

Archiwum miasta Elbląga przechowywane od 1947 r. w Archiwum Państwowym w Gdańsku składa się z akt wytworzonych przez władze miasta: radę miejską i jej urzędy do 1772 r. (m.in. kamlarię wewnętrzną i zewnętrzną, sąd ziemski, urząd szpitalny, urząd młyński, urząd cegielni) magistrat miasta do 1945 r. oraz instytucje (szkoły, w tym Gimnazjum, kościoły, cechy, bractwa, archiwum, teatr) i stowarzyszenia (m.in. Związek Przemysłowców, Korporacja Kupiecka, resursa „Humanitas”) działające na terenie miasta, a także gminy wiejskie (tzw. wsie elbląskie położone na Żuławach i Wysoczyźnie Elbląskiej). Ponadto w jego skład wchodzą następujące kolekcje i zbiory: dokumenty (głównie krzyżackie i królewskie wystawione dla miasta i przez władze miasta, których regesty zostały opublikowane przez E. Volckmanna, Katalog des Elbinger Stadtarchivs, Elbing 1875), rękopisy elbląskie (spuścizna rękopiśmienna gromadzona przez autorów rękopisów i kolekcjonerów, m.in. Izraela Hoppego, Gotfryda Zamehla, Wilhelma Rupsona, Karola Ernesta Ramsaya, oraz biblioteki kościelne i szkolne, których wykaz został opublikowany przez E. Morcinek, Inwentarz zbioru „Rękopisy elbląskie”, Warszawa 1967), zbiór kartograficzny (głównie plany, szkice, widoki i projekty, dokumentacja fotograficzna, budowlana i techniczna związana z miastem, ale też plany wsi elbląskich, mapy Prus, Pomorza i terytorium miejskiego). Do 1945 r. w Archiwum miasta Elbląga przechowywano także akta miasta Tolkmicka z lat 1742-1916, które obecnie znajdują się w grupie zespołów mniejszych miast. Powstanie archiwum Starego Miasta Elbląga nastąpiło z chwilą w wytworzenia przez kancelarię miasta pierwszych dokumentów (archiwum wystawcy), jak też otrzymania dokumentów z zewnątrz (archiwum odbiorcy). Wyodrębnionym działem kancelarii miejskiej, gromadzącym akta Starego i Nowego Miasta Elbląga, stało się archiwum najpóźniej w XVI w. Zasób ten starano się uporządkować. Najwięcej przyniosły prace sekretarza miejskiego Piotra Poselgera w latach 1689-1691. Sporządzony przez niego inwentarz był kontynuowany, ale od lat 30. XVIII w. systematycznej pracy w tym zakresie już nie prowadzono. Zajęcie Elbląga przez Prusy w 1772 r. spowodowało wprowadzenia nowego systemu władzy w mieście (Magistrat). Na polecenie władz pruskich władze Elbląga sporządziły szczegółowy wykaz zawartości archiwum i kancelarii. Część zasobu-przede wszystkim przywileje miasta z okresu Rzeczpospolitej oraz akta cechowe- została wydana Kamerze Wojny i Domen w Kwidzynie. Wiele dokumentów spłonęło w czasie pożaru ratusza Starego Miasta w 1777 r. Ocalałe archiwalia zabezpieczono i zdeponowano przy kościołach i innych instytucjach. Jednak znaczna część zasobu dostała się wówczas w ręce prywatnych kolekcjonerów i stała się później przedmiotem handlu. Udało się je odzyskać tylko częściowo, przede wszystkim te, które pozostały w mieście. W końcu XVIII w. zorganizowano w ratuszu podporządkowane Magistratowi archiwum miejskie dla gromadzenia i przechowywania akt sprzed 1772 r. Jednak dopiero w 1858 r. otrzymało ono dwa oddzielne pomieszczenia. Ponieważ nie było stałego stanowiska archiwisty prace nad uporządkowaniem i zewidencjonowaniem zasobu trwały bardzo powoli. Nie były ukończone jeszcze na początku XX w. Katalog dokumentów ukończony w 1817 r. , następnie był poprawiany, ostatecznie zaś wydany został w 1875 r. przez E. Volckmanna. Największe zasługi przy porządkowaniu archiwum położył w XIX w. H.F. Neumann. Jego odpisy dokumentów elbląskich opublikowane zostały w trzech tomach warmińskiego kodeksu dyplomatycznego, obejmującego okres od XIII do początków XV w. Kierownikiem archiwum był także Max Toeppen, jeden z najwybitniejszych historyków Prus. Od 1919 r. archiwum miejskie połączono administracyjnie i lokalowo z Biblioteką Miejską. Prace archiwalne rozpoczęły się od 1927 r., gdy władze miasta w związku z przygotowaniami do jubileuszu 700-lecia Elbląga zatrudniły Hermana Kownatzkiego. Skoncentrowano się wówczas na przejmowaniu rozproszonych akt miejskich, akt z obszaru dawnego patrymonium miejskiego, archiwów kościołów, wsi, organizacji społecznych, instytucji kulturalnych. W 1932 r. zasób archiwum liczył ponad 27000 jednostek archiwalnych. Od 1934 r. archiwum stało się instytucją samodzielną. Nie starań otrzymało jednak nowego budynku. Po 1933 r. prace porządkujące zasób archiwum osłabły, gdyż jego pracownicy zaangażowani byli w kwerendy genealogiczne oraz działania propagandowe. Na przełomie 1944/1945 r. akta archiwum miejskiego wywieziono w głąb Rzeszy w obawie przed zniszczeniem w trakcie działań wojennych. W 1947 r. w ramach rewindykacji wróciło z Goslaru do Polski i zostało zdeponowane w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Gdańsku, zgodnie ze swoją przynależnością terytorialną.