Angielska Kompania Wschodnia (Eastland Comany)

Autor: prof. dr hab. Andrzej Groth | Data dodania: 06.12.2012

Bałtyk od dawna przyciągał uwagę kupców angielskich jako obfity rynek zaopatrzenia w podstawowe dla gospodarki Anglii produkty żywnościowe, zwłaszcza zboże oraz surowce niezbędne do budowy angielskiej floty. Wśród bałtyckich surowców i półfabrykatów poszukiwanych przez stocznie angielskie do najważniejszych należało: drewno, len i konopie, liny okrętowe i przędza, żelazo oraz smoła i dziegieć. Na założenie Kampanii Wschodniej złożyło się wiele czynników. Istotne znaczenie miało zamknięcie w 1564 roku dla angielskich towarów Antwerpii, która od końca XV w. była ogromnym i dogodnym miejscem składu oraz głównym rynkiem dla angielskiego sukna. Po opuszczeniu Antwerpii Anglicy uzyskali w 1567 r. na okres 10 lat miejsce składu w Hamburgu. Władze tego miasta przyznały Anglikom takie same prawa i przywileje, jakie posiadali jego obywatele, co spotkało się z potępieniem innych hanzeatów. Pod ich naciskiem, zwłaszcza Gdańska, Hamburg po upływie 10 lat wypowiedział kupcom angielskim prawo dalszego pobytu w tym mieście. Pod koniec 1578 r. rezydencja angielska w Hamburgu została zlikwidowana. Jednocześnie już w 1578 r. rozpoczęły się w Londynie pertraktacje w sprawie założenia Eastland Company i uzyskania dla niej przywileju. Niezwykle sprzyjającą dla Anglii okolicznością w jej staraniach o znalezienie miejsca składu w strefie bałtyckiej były wydarzenia związane z buntem Gdańska wobec Stefana Batorego w 1577 r. Król wobec odmowy przez gdańszczan uznania jego elekcji i złożenia mu hołdu wydał zakaz handlu z Gdańskiem a cały handel wiślany skierowano do Elbląga. Równocześnie zezwolono na bezpośrednie kontakty handlowe z obcymi kupcami. W ten sposób powstała dla kupców angielskich wyjątkowa pomyślna sytuacja, skłaniająca do założenia w Elblągu składu i przeniesienia tam z Gdańska głównego ośrodka angielskiego handlu bałtyckiego, wolnego od różnych ograniczeń z jakimi spotykali się dotąd Anglicy w Gdańsku. W marcu 1578 r., a więc jeszcze przed założeniem Kampanii Wschodniej, przybył do Elbląga John Langton, by rozpocząć kroki wstępne w kierunku założenia tam angielskiego składu. W lipcu 1579 r. kupcy angielscy handlujący z krajami nadbałtyckimi złożyli Elżbiecie I petycję, w której prosili o nadanie im przywileju zorganizowania się w kampanię. Został on wydany przez królową 17 sierpnia 1579 roku. Przywilej tworzący Eastland Company przyznawał jej monopol na handel bałtycki z Norwegią, Szwecją i Polską oraz ich posiadłościami w Inflantach, Prusach i na Pomorzu na wschód od Odry. Wśród portów bałtyckich, zastrzeżonych wyłącznie dla Kampanii Wschodniej, przywilej wymienia Rygę, Królewiec, Braniewo, Elbląg, Gdańsk, Kopenhagę i Helsingör oraz wyspy bałtyckie Bornholm i Gotlandię. Na tym obszarze tylko jej członkowie spośród wszystkich poddanych angielskich mogli prowadzić wymianę handlową. Członkami Kompanii Wschodniej mogli być wyłącznie kupcy angielscy. Na czele stał według przywileju z 1579 r. gubernator, jego zastępca oraz rada asystentów złożona z 24 osób. Gubernator i rada asystentów Kampanii Wschodniej miała szerokie uprawnienia. Otrzymywali oni od królowej prawo wydawania statutów, ordynacji i konstytucji pod warunkiem, że były one zgodne z ustawodawstwem angielskim, nie naruszały traktatów Anglii z obcymi krajami oraz jej zobowiązań międzynarodowych. Przywilej Elżbiety I zezwalał członkom Kampanii Wschodniej nabywać ziemię i zezwalał na małżeństwa z cudzoziemkami. Kampania była tzw. Kampanią regulowaną. Znaczy to, że jej członkowie prowadzili handel w sposób indywidualny, według swojego uznania i ryzyka, w jego prowadzeniu nie byli niczym krępowani poza zasadami wynikającymi z przywileju i jej statutów. Kampania broniła swoich członków przed konkurencją obcych kupców i usiłujących naruszyć jej monopol. W miesiąc po ogłoszeniu przez Elżbietę I przywileju założycielskiego Kampanii Wschodniej zjawili się w Elblągu jej przedstawiciele. Przedstawili oni radzie miejskiej propozycję przeniesienia całego angielskiego składu z Gdańska do Elbląga pod warunkiem, że Kampania uzyska w Elblągu znaczne przywileje handlowe i podatkowe oraz gwarancje swobodnego wycofania się z miasta z całym majątkiem w wypadku, gdyby warunki Kampanii nie zostały spełnione. Rada Elbląga wyraziła gotowość przyznania Anglikom wolnego handlu oraz zwolnienie od wszelkich nowych podatków i ceł. Rada miejska zapewniła również Anglików, że będzie pośredniczyć u króla polskiego w interesie Kampanii. Już w styczniu 1580 r. w Anglii wydano zarządzenie, by statki angielskie udające się na Bałtyk z Londynu, Hull, Newcastle, Ipswich oraz Lynn były wyładowywane jedynie w Elblągu. Oznaczało to, że od tego momentu Elbląg stał się jedynym miejscem składu na towary angielskie na Bałtyku. Faktycznie formalne przeniesienie składu z Gdańska do Elbląga nastąpiło ostatecznie w 1585 roku na mocy traktatu zawartego przez elbląskiego burmistrza Jana Sprengela z posłem angielskim Johnem Herbertem. Kantor Eastland Company funkcjonował w Elblągu do połowy 1628 roku. Wówczas to sejm Rzeczypospolitej pod naciskiem Gdańska, który oskarżał Elbląg o zdradę Rzeczypospolitej w wojnie ze Szwecją – podjął uchwałę o likwidacji kantoru angielskiego w Elblągu.